Η ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ. DANTE ALIGHIERI - Μέρος 2ο.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε την γονιμοποιό δύναμη της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας πού από ένα θεό των Εβραίων όπως παρουσιάζεται καθαρά στην παλαιά διαθήκη, σκοτεινό, μισαλλόδοξο, με δολοφονική μανία εναντίον όλων των ανθρώπων πού δεν τον υπάκουαν τυφλά, μετατρέπεται σιγά -σιγά σε ένα θεό της εκτυφλωτικής λάμψης,του αιώνιου φωτός, της αγάπης.
Όσο για το θέμα των ημερών με τον Αμβρόσιο και όσα κατά το παρελθόν έχει πεί, μην τον αποπαίρνετε απλώς μέσα του, στην ψυχή του επικρατεί απόλυτα ο θεός των Εβραίων ,το επικίνδυνο εδώ είναι το ποίμνιο του να είναι κατ' εικόνα αυτού και καθ' ομοίωσιν του.

Η ψυχοσύνθεση των ανθρώπων κλπ.

Κι εξακολούθησε.

-Παιδί μου, ούτε ο Δημιουργός(33) ούτε κανένα δημιούργημά του(34) υπήρξαν ποτέ χωρίς αγάπη, φυσικήν ή ψυχική. Αυτό το ξέρεις(35).

»Η φυσική είνε πάντα αλάνθαστη(36), αλλά η άλλη(37) μπορεί να σφάλλη - ή διευθυνόμενη στο κακό ή στρεφόμενη με πολλήν ορμή στα γήινα αγαθά, με λίγη δε στα θεία.

»Ενόσω η αγάπη διευθύνεται προς τα ουράνια αγαθά(38) και δεν υπερβαίνει τα όρια στα γήινα αγαθά, δεν μπορεί να γεννηθή μέσα μας καμμία αφορμή ενόχου απολαύσεως. Όταν όμως στρέφεται στο κακό ή τρέχει προς τα γήινα αγαθά με μεγαλείτερην σπουδή ή με μικρότερη του δέοντος ζέσι προς τα ουράνια αγαθά, τότε το δημιούργημα, πλάσμα του δημιουργού, ενεργεί εναντίον του πλάστου του(39).

»Μπορείς λοιπόν να καταλάβης απ' αυτό πως η αγάπη είνε μέσα σε σας πηγή κάθε αρετής και κάθε αξιοποίνου πράξεως. Επειδή δε η αγάπη δεν μπορεί ν' αποσπασθή από την υγεία του πλάσματος μέσα εις το οποίο φωλιάζει(40), για τούτο όλα τα πράγματα τα επιδεκτικά αγάπης δεν μπορούν να μισούν τον εαυτόν των. Και επειδή κανένα δημιούργημα δεν μπορεί να είνε χωρισμένο από το πρώτο πλάσμα(41), ούτε να υπάρξη και συντηρηθή μόνο του, γι' αυτό καμμία αγάπη δεν μπορεί να σπρώξη το δημιούργημα όπως μισήση το δημιουργό του(42).

«Συνάγεται, λοιπόν -αν προχωρώ καλά στην διαίρεσί μου- ότι ο άνθρωπος θέλει το κακό μόνον του πλησίον του. Αυτή δε η αγάπη του κακού γεννάται μες την εύθραυστή μας φύσι κατά τρεις τρόπους(43):

«Αλλος ελπίζει ν' ανυψωθή διά της ταπεινώσεως του πλησίον του και γι' αυτό επιθυμεί να τον ιδή καταστρεμένον. Αλλος φοβάται μήπως χάση εξουσία, χάρι, τιμάς και φήμη από την ανύψωσι κάποιου και τόσο λυπάται γι' αυτό ώστε του εύχεται το αντίθετο(44). Και άλλος γι κάθε προσβολή θυμώνει τόσον ώστε ζητά εκδίκησι και φυσικά γεμίζει το νου του με την επιθυμία του προς τον πλησίον του κακού(45).

«Αυτή η τρίμορφη αγάπη εξιλεώνεται εδώ κάτω(46). Τώρα θέλω να μάθης για την άλλη αγάπη(47) που τρέχει στο καλό αχαλίνωτη(48).

«Καθένας φαντάζεται συγκεχυμένως(49) κι επιθυμεί ένα αγαθό εις το οποίον η ψυχή βρίσκει γαλήνη, όπου βασανίζεται για να φθάση καθένας. Αν σιγανή αγάπη σας σέρνει προς αυτό το αγαθόν, ο κύκλος εις τον οποίον βρισκόμεθα σας τιμωρεί μετά την οφειλόμενη επί του κόσμου μετάνοια.

«Είνε ένα άλλο επίσης αγαθό, το οποίο δεν κάνει τον άνθρωπο ευτυχή(50). Αυτό δεν είνε η πραγματική ευτυχία δεν είνε η αγαθή ουσία(51), αιτία και συμπλήρωμα κάθε καλού. Η αγάπη που πολύ παραδίδεται στον εαυτό της εξιλεώνεται στους τρεις κύκλους που είνε επάνω μας. αλλά δε θα σου ειπώ πως είνε η τριπλή αυτή διανομή(52) για να σε αφήσω όπως το αναζητήσης μόνος σου.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

33. Ο οποίος είνε η προσωποποίησις της αγάπης.

34. Παν το υπάρχον είνε δημιουργός και δημιούργημα, αιτία και αποτέλεσμα. Εις το δημιούργημα περιλαμβάνονται οι άγγελοι οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά που έχουν κατ' ανάγκην, δηλαδή τάσιν προς το καλόν. Και αυτή η αγάπη είνε φυσική, δηλαδή εξ ενστίκτου, ή ψυχική, δηλαδή εξ ελευθέρας βουλήσεως.

35. Από την «Ηθικήν» του Αριστοτέλους.

36. Η ένστικτος αγάπη είνε αλάνθαστη, καθό εμφυής εις όλα τα πλάσματα της φύσεως, τα οποία ποθούν το αγαθόν εκείνο.

37. Η ψυχική.

38. Τον Θεόν και την αρετήν.

39. Αποστρέφον την ψυχήν και την αγάπην από τον σκοπόν τον οριζόμενον υπό του θείου νόμου.

40. Η αγάπη δεν μπορεί να υπάρχη χωρίς να ατενίζη το καλόν ή την υγείαν εκείνου μέσα εις τον οποίον υπάρχει.

41. Τον Θεόν.

42. Τον Θεόν.

43. Τώρα έρχεται όπως δείξη τους τρεις τρόπους κατά τους οποίους ο άνθρωπος αμαρτάνει προς τον πλησίον του, δηλαδή την υπερηφάνειαν, την ζηλοτυπίαν και τον θυμόν.

44. Επιθυμεί να μη τον υπερβή. Παράδειγμα η ζηλοτυπία του Γουίδου ντελ Ντούχι (Καθαρτηρίου Ασμα ΙΔ').

45. Παράδειγμα η οργή του Μάρκου Λομβαρδού (Καθαρτηρίου Ασμα ΙΣΤ').

46. Εις τους πρώτους τρεις κύκλους του Καθαρτηρίου, όπου τιμωρούνται η υπερηφάνεια, η ζηλοτυπία και η οργή, δηλαδή η κακής φύσεως αγάπη.

47. Την αγάπην η οποία αμαρτάνει ή με υπερβολικήν αγάπην προς τα γήινα αγαθά ή με ολιγωτέραν προς το αληθές αγαθόν.

48. Χωρίς κανονικότητα και δικαιοσύνην.

49. Διότι του αγαθού τούτου έχει μίαν ιδέαν ασαφή και αβεβαίαν.

50. Το γήινον αγαθόν.

51.0 Θεός, αρχή και τέλος, αιτία και ανταμοιβή παντός κακού.

52. Ο Βιργίλιος, πρότυπον της ανθρωπίνου λογικής, ανέπτυξεν εις τον Δάντην την φύσιν των πνευματικών παραπτωμάτων, αφήκε δε εις αυτόν όπως ανερευνήση την φύσιν των παραπτωμάτων των αισθήσεων, των περιλαμβανόντων εις την φιλαργυρίαν, την λαιμαργίαν και την φιληδονίαν, τα οποία είνε εις τους κύκλους «τους ευρισκομένους επάνω» από το μέρος όπου έστεκον την στιγμήν εκείνην οι δύο ποιηταί! Κατ' αυτόν τον τρόπον ο Βιργίλιος έκαμε την κατανομήν των εγκλημάτων και ποινών εις τας επτά κορνίζας (κύκλους του Καθαρτηρίου), όπως έκαμε διά την κατανομήν των εγκλημάτων και ποινών του Αδου εις το ενδέκατον Άσμα της Κολάσεώς του.

ΑΣΜΑ ΙΗ'.

(Ο Βιργίλιος εξακολουθεί τας κρίσεις του περί αγάπης ενώ μπροστά από

τους ποιητάς περνά πλήθος, ψυχών φωνάζον παραδείγματα γρηγοράδας

κατά της οκνηρίας. Ο Δάντης αναγνωρίζει μίαν από τας ψυχάς εκείνας.

Έπειτα αποκοιμάται).

Ο σοφός Δάσκαλος είχε τελειώσει την ομιλία του και μ' εκύτταξε προσεκτικά στα μάτια για να ιδή αν ήμουν ευχαριστημένος.

Κι εγώ που μ' έσπρωχνε νέα επιθυμία για να μάθω, στο φανερό μεν εσώπαινα, αλλ' από μέσα μου όμως έλεγα(1).

-Ίσως οι πολλές ερωτήσεις που του κάνω τον βαραίνουν!

Αλλά ο αληθόλογος αυτός πατέρας, σαν κατάλαβε την ντροπαλή μου επιθυμία που δεν εδειχνότουν, μιλώντας μου μούδωσε τόλμη να μιλήσω.

Κι εγώ:

-Δάσκαλε, ο νους μου ζωηραίνει τόσο με τη διδασκαλία σου ώστε διακρίνω ξάστερα ότι η ομιλία σου περιέχει ή περιγράφει. Σε παρακαλώ όμως, γλυκέ μου πατέρα, να μου δείξης τι είν' η αγάπη, εις την οποίαν αποδίδεις κάθε καλή και κακή πράξι(2).

Εκείνος μου είπε:

-Σήκωσε τα έξυπνα του νου σου μάτια επάνω και θα ιδής ολοφάνερα το λάθος των τυφλών εκείνων που γίνονται οδηγοί άλλων(3). Η ψυχή που είνε πλασμένη ν' αγαπά γρήγορα(4) διευθύνεται εύκολα σε κάθε πράγμα που αρέσει, μόλις σπρωχθή στο έργο από την ευχαρίστησι 5. Το πνεύμα σας παίρνει την εικόνα από ένα πραγματικό πλάσμα και την παρουσιάζει μπροστά σας έως που κατορθώνει να στρέψη σ' αυτή την εικόνα την προσοχή της ψυχής.

»Κι αν κλινών κανείς προς αυτήν παραδίδεται, η παράδοσι αυτή αποτελεί την αγάπην. Κι αυτή η αγάπη είνε η φύσις που ενώνεται μέσα σας λόγω της ευχάριστήσεως(6).

»Έπειτα, όπως η φωτιά κινείται προς τα επάνω εξ αιτίας του σχήματός της που είνε φκιασμένο να υψώνεται έως εκεί που η ύλη της διατηρείται περισσότερο(7), έτσι κι η ερωτευμένη ψυχή, δεσμευμένη από την επιθυμία ενός αντικειμένου, ποθεί την απόκτησιν η οποία είνε κίνησις του πνεύματος, και δεν ησυχάζει έως ότου δεν απολαύση το ποθούμενο(8).

«Τώρα μπορείς να καταλάβης(9) πόσο είνε κρυμμένη η αλήθεια(10) εις τους ανθρώπους που βεβαιώνουν ότι κάθε αγάπη είνε εξιέπαινο πράγμα καθ' εαυτήν(11). Διότι το αντικείμενο της αγάπης φαίνεται ίσως πάντα καλό, αλλά δεν είνε καλή κάθε εικόνα που αποτυπώνεται επάνω στο κερί όσο κι αν είνε το κερί καλό(12).

Του αποκρίθηκα:

-Τα λόγια σου κι ο νους μου που με προσοχή ακολουθεί τας σκέψεις σου μου αποκάλυψαν τι είνε αγάπη. Αλλ' αυτό μ' εγέμισε περισσότερη αμφιβολία, διότι αν η αγάπη μας έρχεται από εξωτερικά αντικείμενα και η ψυχή δεν μπορεί να κάμη διαφορετικά, τότε δεν έχει καμμίαν αξίαν αν καλά ή κακά κάνεις(13).

Κι αυτός σ' εμέ:

-Μπορώ να σου πω μονάχα εκείνο που η ανθρώπινη λογική εδώ βλέπει.

«Εκείνο που είνε από πάνω σου, και είνε έργο πίστεως, θα σου το πη η Βεατρίκη(14).

«Κάθε πνευματική ουσία(15), που είνε χωρισμένη από την ύλη και ταυτοχρόνως ενωμένη με το σώμα(16), περιέχει μίαν αρετήν ιδιαίτερη, που δεν είνε δυνατό να την εννοήσωμεν ούτε να την γνωρίσωμεν παρά από τας πράξεις και δεν γίνεται αντιληπτή παρά μόνον από τ' αποτελέσματα, όπως η ζωή σ' ένα φυτό εκδηλώνεται με τα πράσινα φύλλα.

«Ο άνθρωπος όμως αγνοεί από πού προέρχεται η γνώσις των πρώτων θεμελιωδών γνώσεων(17) και η αγάπη των πραγμάτων εκείνων τα οποία πρωτίστως επιθυμεί(18), τα οποία είνε έμφυτα μέσα μας όπως στη αέλισσα το να φτιάνη μέλι. Η πρώτη λοιπόν φυσική κλίσις δεν είνε αξία ούτε για έπαινο ούτε για μομφή(19).

»Τώρα, όπως συνοδεύη την πρώτην αυτή φυσικήν επιθυμία κάθε άλλη ηθική και πολιτική αρετή, εδόθη από τη φύσι το λογικό το οποίο σας συμβουλεύει πότε πρέπει να δίδεται τη συγκατάθεσί σας(20).

»Αυτή είνε η αρχή από την οποία γεννάται η αφορμή της αξίας μας αναλόγως με την παραδοχή ή το χωρισμό της καλής από την κακήν αγάπη.

»Εκείνοι που ενεβάθυναν σ' αυτό το ζήτημα, εννόησαν το μεγάλο δώρο της εμφύτου μας αυτής ελευθερίας(21), επομένως μας εδίδαξαν την ηθική φιλοσοφία(22). Υποτιθεμένου, κατά συνέπειαν,ότι κάθε επιθυμία γεννάται μέσα σας(23) κατόπιν ανάγκης, σείς έχετε πάντοτε τη δύναμι α την συγκρατήσετε. Την ευγενή αρετή, για την οποίαν εμίλησα, η Βεατρίκη την ονομάζει «ελευθέρα βούλησι»(24). Φρόντισε λοιπόν θα θυμηθής αυτή την έκφρασι, αν τύχη να σου μιλήση γι' αυτήν.

Το φεγγάρι, που εκείνο το βράδυ αργούσε να ανατείλη σχεδόν έως τα μεσάνυκτα, όμοιο με αναμένο δαυλό, έκανε να φαίνωνται αραιότερα τα άστρα(25) κι έτρεχε από τη δύσι στην ανατολή από τον δρόμον εκείνο του Ζωδιακού εις τον οποίο βρίσκεται ο ήλιος όταν οι κάτοικοι της ρώμης τον βλέπουν να δύη στο διάστημα του ουρανού που είναι μεταξύ Κορσικής και Σαρδηνίας(26). Η ευγενική εκείνη σκιά(27), για την οποίαν η Πιετόλα(28) φημίζεται περισσότερο από τη Μάντοβα, με είχε απαλάξη από το βάρος της αμφιβολίας μου.

Εγώ που είχα καταλάβη και βάλη μέσα στο νου μου τη φωτεινή απά-ντησι στας ερωτήσεις μου, έστεκα σαν άνθρωπος που νυσταγμένος δεν καλοκαταλαβαίνει.

Αλλ' η νύστα αυτή μου έφυγε εξ αιτίας ενός πλήθους ψυχών(29) που κατέβαιναν τρέχοντας προς εμάς.

Σαν το τρέξιμο που οι ποταμοί Ισμηνός και Ασωπός(30) είδαν στας όχθας των, όταν οι Θηβαίοι είχαν ανάγκην να επικαλεσθούν τον Βάκχον(31), έτσι κι εγώ είδα να σπεύδουν το βήμα των προς εκείνο τον κύκλο οι ψυχές εκείνες όπου σπρώχνονται από καλή θέλησι ή δικαίαν αγάπην.

Γρήγορα μας εσίμωσαν. Διότι το μεγάλο εκείνο πλήθος ήρχετο τρέχοντας.

Οι δε δύο, που έστεκαν μπροστά, εφώναζαν με κλάματα:

-Η Παναγία βιαστική επήγε στο βουνό του Εβρόν(32) και ο Ιούλιος Καίσαρ(33) για να υποτάξη την Ιλέρδαν επήγε γρήγορα στη Μασσαλία, την πολιόρκησε και έπειτα έτρεξε στην Ισπανία!

-Γρήγορα, γρήγορα, για να μη χάνεται ο καιρός με οκνηρήν αμέλεια, και για να μας εξασφάλιση την θεία χάριν η γρηγοράδα προς πραγματοποίησι του καλού! Εφώναζαν οι άλλοι που ήρχοντο πίσω απ' αυτούς.

-Ω σεις των οποίων ο τωρινός ορμητικός ζήλος ζητεί να επανορθώση, ίσως τη νωχέλεια και τη βραδύτητα, την οποίαν από αφροντισιά παρενεβάλατε εις την αγαθοεργίαν, αυτός(34) που ζη -και ωρισμένως δεν σας λέω ψέμμα(35)- θέλει ν' ανέβη επάνω όταν ο ήλιος ανατείλη πάλι.

»Πέστε μας λοιπόν από ποιο μέρος είνε το πέρασμα(36).

Αυτά είπεν ο Οδηγός μου, και ένα από εκείνα τα πνεύματα απεκρίθη:

-Έλα ξοπίσω μας και θα εύρης το άνοιγμα(37).Έχομεν τόσην επιθυμία να κινηθούμε, ώστε δεν μπορούμε να σταματήσωμε(38). Εγώ ήμουν εφημέριος στον Αδιο Ξένο της Βερώνας(39) κατά την εποχή που εβασίλευε ο καλός Βαρβαρόσας(40), τον οποίον με πόνο θυμάται ακόμη το Μιλάνο(41). Και ένας, που έχει τώρα πεια το ένα πόδι στο τάφο, γρήγορα σαν πεθάνη θα κλάψη για την προσβολήν εκείνη του μοναστηριού και να λυπηθή διότι εξήσκησε επ' αυτού την εξουσία του, βάζοντος στη θέσι του αληθινού ποιμένος(42) ένα παιδί του νόθο(43)και σακάτικο στο κορμί(44) και στο νου(45).

Δεν ξέρω αν μίλησε ακόμη ή αν εσώπασε. Τόσο είχε μακρύνη από εμάς.

Αλλ' αυτά τα άκουσα και μ' ευχαρίστησι τα κράτησα στο νου μου.

Κι εκείνος που σε κάθε μου ανάγκη μ' εβοηθούσε, μούπε(46):

-Γύρισε από δώθε: Ιδές ψυχές που έρχονται επανορθώνουσαι την οκνηρία με παραδείγματα.

Τρέχοντας οπίσω απ' όλες της άλλες, οι ψυχές αυτές έλεγαν:

-Το γένος εκείνο που άνοιξε διάβασι στην Ερυθρή Θάλασσα(47) κατεστράφη όλο προτού ο Ιορδάνης να ιδή τους κληρονόμους του(48). Και το άλλο, που δεν υπόφερε εις το τέλος μαζύ με τον Αινεία τα βάσανα του ταξειδιού(49) παραδόθη σ' άδοξο βίο!

Όταν αι δύο εκείναι ψυχαί εμάκρυναν γοργά από εμάς τόσον ώστε να μη μπορούμε να της ιδούμε, εκυριεύθηκα από μίαν νέα σκέψιν, από την οποίαν γεννήθηκαν πολλές και ποικίλες άλλες, και τόσο από τη μια στην άλλη περιεπλανήθηκα ώστε έκλεισα τα μάτια μου εξ αιτίας αυτής της κουράσεως του νου και η σκέψι μου μετεβλήθη σε ύπνο.

Όταν αι δύο εκείναι ψυχαί εμάκρυναν γοργά από εμάς τόσον ώστε να μη μπορούμε να της ιδούμε, εκυριεύθηκα από μίαν νέα σκέψιν, από την οποίαν γεννήθηκαν πολλές και ποικίλες άλλες, και τόσο από τη μια στην άλλη περιεπλανήθηκα ώστε έκλεισα τα μάτια μου εξ αιτίας αυτής της κουράσεως του νου και η σκέψι μου μετεβλήθη σε ύπνο.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Ο Δάντης ήθελε ακόμη να ερώτηση τον Βιργίλιον, αλλά δεν τον έκαμνε από φόβο μήπως τον δυσαρεστήση.

2. Καθαρτηρίου Ασμα ΙΣΤ'.

3. Θα ιδής καταφανώς το λάθος εκείνων οι οποίοι διδάσκουν την αντίθετον θεωρίαν, οίτινες, τυφλοί τον νουν όντες, θέλουν εντούτοις να γίνουν οδηγοί και διδάσκαλοι. (Ματθαίου ΙΕ' 14)

4. Ο Βιργίλιος ομιλεί περί φύσεως της αγάπης, εις απάντησιν του ερωτήματος του Δάντου.

5. Όταν η ευχαρίστησις την ωθεί όπως θέση εις κίνησιν την προς την αγάπην κλίσιν της.

6. Είνε καταφανές ότι εδώ ο Δάντης ομιλεί όχι περί της φυσικής, αλλά περί της ψυχικής αγάπης. Διότι περί της πρώτης ουδεμία ανάγκη ομιλίας, καθό ούσης αλανθάστου. Ομιλεί λοιπόν περί της δευτέρας, αφορμής των καλών και κακών πράξεων. Και λέγει ότι αύτη γίνεται εκ νέου μία νέα φύσις μεταβάλλουσα την ύπαρξίν μας και εννοούσα αυτήν προς την αγαθότητα της φύσεως, ήτις αποτελεί την λαμπηδόνα του υπέρτατου Αγαθού, του Θεού.

7. Υπό τον ουρανόν της Σελήνης, όπου οι αρχαίοι έτασσον την πυρίνην σφαίραν. Ο Δάντης λέγει (εις το Convitto III, 3) ότι το πυρ εκ φύσεως επλάσθη όπως ανέρχεται. Ο ποιητής ηγνόει τον νόμον της φυσικής περί βάρους του αέρος, το οποίον ωθεί τον καπνόν προ τα υψηλά.

8. Εις την αγάπην λοιπόν μετέχει η αίσθησις, διά της γνώσεως του αρέσκοντος αντικειμένου και ο νους διά της κατευθύνσεως προς απόκτησίν του.

9. Εκ των μέχρι τούδε λεχθέντων.

10. Πόσον απατώνται οι άνθρωποι.

11. Ομιλεί περί των Επικούρειων φιλοσόφων οίτινες διδάσκουν ότι η αγάπη είνε αυτή καθ' εαυτήν καλή.

12. Αλλά δεν δύναται να λεχθή ότι πάσα εικών που αποτυπώνεται επάνω στο κερί είνε καλή, και όταν ακόμη το κερί είνε καλής ποιότητος, αλλά χρειάζεται όπως γνωρίζη ο τεχνίτης να την πλάση καλά.

13. Αυτό είνε εν από τα επιχειρήματα τα οποία μερικοί φιλόσοφοι παρατάσσουν εναντίον της ελευθέρας βουλήσεως του ανθρώπου, λέγοντες ότι αφού η αγάπη μας έρχεται από εξωτερικά αντικείμενα, και η ψυχή τρέχει προς αυτήν εκ φύσεως, και ουχί κατόπιν σκέψεως ή εξ ιδίας εκλογής, κατά συνέπειαν δεν χρήζει επαίνων ή μομφής αν ο άνθρωπος αγαπά καλώς ή κακώς.

14. Περί της εκεί ψηλά λογικής φύλαξε τας αμφιβολίας σου όπως τα αναφέρης εις την Βεατρίκην, διότι η αμφιβολία σου πρέπει να λυθή διά θεολογικών επιχειρημάτων. Εδώ πλέον καθορίζεται ευκρινώς η παρά τω Δάντη διπλή υπηρεσία του Βιργιλίου και της Βεατρίκης.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

15. Κάθε ανθρώπινη ψυχή.

16. Μόνον με την ύλην έχει ένωσιν ουχί δε ταυτότητα.

17. Των αρχικών αξιωμάτων.

18. Η ιδία ευημερία, η συντήρησις του εαυτού του.

19. Καθό εντελώς φυσική.

20. Εις τας πράξεις.

21. Του λογικού.

22. Όπως ακολουθώμεν την αρετήν, αποφεύγομεν τα ελαττώματα.

23. Εδώ ο Βιργίλιος ομιλεί εις δεύτερον πρόσωπον προκειμένου περί πραγμάτων αφορώντων τους ζωντανούς, ενώ αυτός ήτο πλέον σκιά.

24. ΙΙερί τούτου θα του ομιλήση εις το πέμπτον Άσμα, του «Παραδείσου». Η ελευθέρα βούλησις δύναται να εξετασθή από φιλοσοφικής και θεολογικής απόψεως. Ο Βιργίλιος του ωμίλησεν από της πρώτης αυτού απόψεως. Η Βεατρίκη θα τον ομιλήση από της δευτέρας τοιαύτης.

25. Η Σελήνη ήτο φθίνουσα πέντε ημερών (Κολάσεως Ασμα Κ'). Ευρισκόμεθα εις τα μεσάνυκτα της Τρίτης μετά το Πάσχα.

26. Την νύκτα κατά την οποίαν ο Δάντης επλανήθη μέσα εις το σκοτεινόν δάσος η Σελήνη ευρίσκετο εις τον Ζυγόν. Μετά πέντε ημέρας, φθίνουσα, ευρίσκετο εις τον Τοξότην, όπου ευρίσκεται ο ήλιος κατά τον Νοέμβριον. Και κατά τον μήνα εκείνον πας ο ευρισκόμενος εις την Ρώμην τον βλέπει δύοντα μεταξύ Κορσική; και Σαρδηνίας.

27. Ο Βιργίλιος.

28. Pietola, χωρίον της επαρχίας Μάντοβας. Εκεί πραγματικώς και όχι εις την Μάντοβαν, εγεννήθη ο Βιργίλιος. Και διά τον λόγον αυτόν ο Δάντης λέγει ότι φημίζεται περισσότερον η γενέτειρα του ποιητού κώμη.

29. Αι οποίαι εξέτιον εις τον κύκλον αυτόν του Καθαρτηρίου το αμάρτημα τη: οκνηρίας.

30. Ποταμός της Βοιωτίας.

31. Κατά μήκος των οχθών των δύο τούτων ποταμών οι Θηβαίοι, κρατούντες ανα μένας δάδας έτρεχον επικαλούμενοι τον προστάτην Βάκχον.

32. Αρχίζουν εμφανιζόμενα τα παραδείγματα δράστηριότητος και σπουδής, αρε τών αντιτιθεμένων προς την οκνηρίαν. Τα παραδείγματα εναλλάσσονται, χρ. στιανικά μετά ειδωλολατρικών. Κατά την συνήθειάν του ο Δάντης αρχίζει με

την Παναγίαν. Εδώ αναφέρει το γεγονός ότι η Παναγία μετέβη εις επίσκεψιν της Ελισάβετ (Λουκά A' 39).

33. Ο Ρωμαίος Δικτάτωρ, διώξας τον Πομπήιον από την Ιταλίαν, εστράφη κατά των εν Ισπανία λεγεώνων του. Αφήκε λοιπόν τον Βρούτον όπως πολιορκήση την Μασσαλίαν και έτρεξε όπως εκδιώξη από την Ιλέρδαν (σήμερον ονομαζομένην Λέριδα) τους Πομπηιανούς.

34. Ο Δάντης.

35. Ότι δηλαδή είνε ζωντανός.

36. Η σκάλα όπως ανέβουν εις τον πέμπτον κύκλον.

37. Το άνοιγμα όπου ευρίσκεται η στενή σκάλα.

38. Διότι φερόμεθα σύμφωνα με την θέλησιν της θείας δικαιοσύνης.

39. Δεν γνωρίζομεν ποιος ήτο αυτός που ωμιλεί προς τον Δάντην, διότι ατυχώς δεν περιεσώθη μέχρις ημών το αρχείον της περιφήμου εκκλησίας του San Zeno της Βερώνας.

40. Εχρειάζετο εις μανιώδης Γιβελίνος, σαν τον Δάντην, διά να αποκαλέση καλόν τον ώμον και θηριώδη Βαρβαρόσαν, τον Φρειδερίκον Α'αυτοκράτορα της Γερμανίας, οποίος εβύθισεν εις ωκεανόν αίματος την υπ' αυτού υποδουλωθείσαν Ιταλίαν (1121-1190).

41. Εννοεί τον Αλβέρτον Della Scala, κύριον της Βερώνας, ο οποίος απέθανεν εν έτος μετά την μετάβασιν του Δάντου εις το Καθαρτήριον, όπως του προλέγει ούτος εδώ (το 1301).

42. Του τακτικού εφημερίου.

43. Ο νόθος υιός του ονομάζετο Ιωσήφ, υπήρξε δε εφημέριος της εκκλησίας ταύτης από του 1291 μέχρι του 1314.

44. Ήτο στρεβλό το σώμα.

45. Και στρεβλός τον νουν, ηλίθιος.

46. Ο Βιργίλιος.

47. Οι Εβραίοι, κατά την διάβασιν των οποίων ηνοίχθη η Ερυθρά Θάλασσα.

48. Θέλει να είπη ότι οι Εβραίοι, εξ αιτίας της ψυχρότητάς των εις την επιτέλεσιν των θείων εντολών, περιεπλανήθησαν επί τεσσαράκοντα έτη εις την έρημον, αποθανόντες ούτω εκ των κατακουχιών άπαντες, πλην δύο, και μη προσθάσαντες να ίδουν την Παλαιστίνην γινομένην γην της επαγγελίας των Ιουδαίων, όπως συνέβη βραδύτερον.

49. Μέγα μέρος των Τρωαδιτών διαφυγόντες την καταστροφήν της Τροίας με τον Αινείαν, μόλις έφθασαν εις τη Σικελίαν εγκατέλειπον τον αρχηγόν των και παρέμειναν εκεί. Τοιουτοτρόπως δεν έλαβον μέρος εις τα ένδοξα κατορθώματα τα επιτελεσθέντα εις το Λάτιον από τον Αινείαν και τους συντρόφους του.

εκείνο που κανείς υπόσχται, το δε άλλο είν' η σύμβαση(19). Το τελευταίο αυτό δεν εκτελείται παρά μονάχα με την τήρησή της. Και σχετικώς μ' αυτό μίλησα παραπάνω.

»Γιατί καίτοι οι Εβραίοι, όπως θα ξέρης, μπορούσαν κάποια προσφορά ν' αλλάξουν(20), εν τούτοις τους ήταν υποχρεωτκή η προσφορά!

»Το άλλο πράγμα που σου είνε γνωστό με τ' όνομα «αντικείμενο του όρκου»(2Ι) μπορεί να είνε τέτοιο ώστε να μη γίνεται αμαρτία αν αντικα- τασταθή μ' άλλο. Αλλά κανείς ας μην αλλάξη εκουσίως του το φορτίο που έχει αναλάβη(22)χωρίς της Εκκλησίας την άδεια(23) και μη λησμονείς ότι είνε μάταιη κάθε αλλαγή όταν το παραιτούμενο πράγμα δεν περιέχεται μέσα στο προσφερόμενο όπως το τέσσερα με το έξη(24). Όταν όμως το πράμα που υποσχέθηκε κανείς έχει τόσο βάρος ώστε να κάνη κάθε ζυγαριά να γέρνη, τότε δεν επιτρέπεται να αλλαχθή μ' ένα άλλο.

»Ας μην πέρνουν οι άνθρωποι τον όρκο στ' αστεία.

»Να είσθε πιστοί(25) αλλ' όχι κι ασυλλόγισοι(26), όπως εστάθηκε ο Ιεφθάε στο πρώτο δώρο που έλαβεν απ' το Θεό(27). Καλλίτερα νάλεγε: «Έκαμα κακά»(28)παρά να κάμη χειρότερα κρατώντας τον όρκο του.

»Κι έτσι ανόητον μπορείς να βρης τον μεγάλον αρχηγόν των Ελλήνων(29) εξ αίτιας του οποίου έκλαψε της Ιφιγένειας το ωραίο πρόσωπο(30) κι έκαμε να την κλαύσουν οι σοφοί κι οι αμαθείς που άκουσαν να γίνεται λόγος για μια τέτοια θυσία.

»Να είσθε, ως χριστιανοί, περσότερο επιφυλακτικοί στας αποφάσεις σας. Μην είσθε σαν το φτερό στον άνεμο και μην πιστεύετε ότι το κάθε νερό σας πλένει(31).

»Έχετε την Παλαιά και Νέα Διαθήκη και τον ποιμένα της Εκκλησίας που σας οδηγεί(32). Αυτό σας φθάνει για τη σωτηρία σας! Αν κακές επιθυμίες σας φωνάζουν άλλα(33), δειχθήτε άνδρες κι όχι ανόητα πρόβατα(34) ώστε οι Εβραίοι που μεταξύ σας ζουν να μη γελούν μ' εσάς(35).

»Μην κάμετε σαν τ' αρνί(36), που αφήνει το μητρικό του γάλα κι απλοϊκό και πεταχτό χοροπηδά όπως του αρέσει(37).»

Η Βεατρίκη μου μίλησε όπως γράφω.

Έπειτα όλη αναμμένη από ζωηρή επιθυμία εκύτταζε από το μέρος εκείνο που είν' ο ήλιος(38).

Η σιωπή της(39) και της μορφής της τ' άλλαγμα έκαμαν ώστε να σωπάση η επιθυμία μου που ετοιμαζότουν για νέες ερωτήσεις. Κι όπως το βέλος κτυπά στο σημάδι προτού η χορδή του τόξου να ησυχάση(40), έτσι ετρέξαμε στο δεύτερο βασίλειο(41).

Είδα τη Βεατρίκη να γενή εκεί τόσο χαρούμενη, σαν μπήκε στη λάμψη εκείνου τ' ουρανού, ώστε να γενή ακόμη κι ο πλανήτης λαμπρότερος42. Κι αν τ' άστρο(43) άλλαξε κι εγέλασε(44), φαντάζεσθε πως γίνηκα εγώ που εκ φύσεως είμαι μεταβλητός στο σώμα και στην ψυχή(45).

Όπως τα ψάρια που βρίσκονται σε ιχθυοτροφείο μες το ξάστερο και ήρεμο νερό, τρέχουν σε κάθε τι που τους ρίχνουν απέξω, φθάνει να το θεωρούν τροφή τους, έτσι είδα κι εγώ πολύ περσότερες από χίλιες ψυχές λαμπερές νάρχονται σ' εμάς.

Και καθαμιά έλεγε:

-Να τι θ' αυξήση τη θεία δικαιοσύνη που μας φλογίζει(46)!

Και μόλις η καθεμιά(47) σ' εμάς ερχόταν εδειχνότουν η σκιά γεμάτη χαρά από τη λάμψη που απ' αυτήν ξεχύνετο.

Σκέψου, ω αναγνώστη, πόσο θα εδοκίμαζες αγωνιώδη στέρηση να μάθης το υπόλοιπον αν δεν εξακολουθούσε αυτό που εδώ άρχισα(48) κι απ' αυτό θα νοιώσης πόσο ποθούσα να μάθω απ' αυτά τα πνεύματα την κατάσταση των.

-Ω τυχερέ(49), που η θεία χάρη σου επιτρέπει να ιδής τους θρόνους(50) του αιωνίου θριάμβου(51) προτού τη γήινη ζωή εγκατάλειψης, εμείς είμαστε αναμμένες απ' το φως(52)που ξεχύνεται σ' όλο τον ουρανό.

»Αν θες λοιπόν να φωτισθής από εμάς, μπορείς να χορτάσης την επιθυμία σου.»

Έτσι μου είπεν ένα από τα σπλαχνικά εκείνα πνεύματα.

Η δε Βεατρίκη:

-Μίλησε, μου είπε, μίλησε ελεύθερα, και πίστευσέ τα σα το Θεό(53)!

-Βλέπω πως αναπαύεσαι ήσυχη μες το δικό σου φως(54), το οποίο φανερώνει από τα μάτια σου, γιατί λαμποκοπούν καθώς χαίρεσαι. Αλλά δεν ξέρω ποια είσαι ούτε γιατί έχεις το βαθμό του πλανήτη(55) άξια ψυχή, που είν' κρυμμένος στους θνητούς από της ακτίνες εκείνου(56)!

Αυτά είπα στη λαμπερή ψυχή που πριν μούχε μιλήση.

Τότες εκείνη γίνηκε πολύ ποιο φωτεινότερη απ' ότι ήταν προτήτερα.

Όπως ο ήλιος που από τη πολλή λάμψη κρύβεται από τα μάτια μας, όταν με τη θερμότητά του διαλύση του πυκνούς ατμούς που του εμετρίαζαν της ακτίνες(57), έτσι για μεγαλείτερη ευχαρίστηση εκείνη η άγια μορφή μου κρύφθηκε μες τη λάμψη της κι έτσι κρυμμένη όλη μου αποκρίθη με τον τρόπο που το ακόλουθο άσμα ψάλλει.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Η λάμψη που χύνει η Βεατρίκη αυξάνει διαρκώς από ουρανό σε ουρανό.

2. Οι μακάριοι όσο περσότερο βλέπουν το Θεό τόσο περσότερο τον αγαπούν και φωτίζονται απ' αυτόν.

3. Προχωρεί στην αγάπη του Θεού όσο αυξάνει η γνώση του.

4. Αγίου Γρηγορίου ομιλία 34.

5. Από αυτό το φως.

6. Το κάθε τι που αγαπούμε ξέρουμε ότι είνε απόρροια του Θεού. Αλλά στη γη, από λάθη, πιστεύουν κάποτε (δεν φαίνεται) εκείνο που δεν είνε πράγματι τέτοιο, επομένως κάνουν (δεν φαίνεται).

33. Σας συμβουλεύουν διαφορετικά.

34. Πέτρου, επιστολή Β' 2,12.

35. Βλέποντας ότι με τας πράξεις σας κάνετε εναντίον της θρησκείας που λατρεύετε.

36. Ο άνθρωπος που εγκαταλείπει την εκκλησία και τας Αγίας Γραφάς είνε σαν τ' αρνί που πηδώντας βλάπτει τον εαυτό του.

37. Αι διδασκαλίαι της εκκλησίας, μητέρας μας, είνε σαν το γάλα που τρέφει το πνεύμα.

38. Ο «Έμπυρος» ουρανός. Ο κόσμος γίνεται ζωηρότερος όσο πλησιάζει στο «Έμπυρον».

39. Εσώπαινε γιατί ήταν προσηλωμένη στο καμάρωμα του Θεού.

40. Προτού να παύσουν αι δονήσεις του τόξου. Παραβάλλει τη γρηγοράδα το ανεβάσματός του σαν τη γρηγοράδα του βέλους.

41. Ο δεύτερος ουρανός, του Ερμή, όπου μένουν τα δραστήρια πνεύματα.

42. Όλοι οι μακάριοι λάμπουν από φως καλωσύνης. Τώρα με τη Βεατρίκη, επροστέθηκε ένα ακόμη φως, επομένως ο πλανήτης εγίνηκε φωτεινότερος.

43. Ο πλανήτης Ερμής.

44. Έγινε λαμπερότερος.

45. Αν ένα άστρο που είνε άμεσο δημιούργημα του Θεού, μετεβλήθη κι έγινε περσότερο λαμπερό απ' ότι συνήθως, σκεφθήτε πως εγίνηκα εγώ που λόγω της ιδιότητάς μου ως πλάσματος όχι αμέσου, είμαι διαρκώς και κατ' ανάγκην μεταβλητός σε κάθε εξωτερικήν εντύπωση, ευχάριστη ή δυσάρεστη.

46. Η θεία καλωσύνη που φλέγει. Λόγια που εκείνες οι ψυχές απήντησαν στο Δάντη και στη Βεατρίκη νομίζοντάς τας ψυχές βγαλμένες για εκείνο τον ουρανό και επομένως προωρισμένες για ν' αυξήσουν την αγάπη των προς τον Θεό.

47. Από αυτές της ψυχές.

48. Η αφήγηση περί Παραδείσου.

49. Αναφέρεται στον Δάντη.

50. Ο τρίτος από τους αγγελικούς κύκλους της πρώτης Ιεραρχίας (Παραδείσου Άσμα ΚΙΓ)

51. Ο αιώνιος θρίαμβος του βασιλείου του Θεού.

52. Της θείας αγάπης.

53. Ως αλάνθαστος. Οι μακάριοι δεν μπορούν ούτε να ψευσθούν ούτε ν' απατηθούν (Παραδείσου Ασμα Γ') επομένως έχουν γίνει μέτοχοι δυο ιδιοτήτων του Θεού.

54. Στο μερίδιο του θείου φωτός που σου μεταδίδεται.

55. Το βαθμό της δόξας ο οποίος έχει ορισθή στον ουρανό του Ερμή.

56. Στου ηλίου. Οι αρχαίοι χωρίς να γνωρίζουν της αποστάσεις και διαστάσεις του Ερμή, εντούτοις ανεγνώρισαν την εγγύτητά του προς τον ήλιο, τόσον ώστε μένει σκεπασμένος από τις ακτίναις αυτού και δυσκόλως μπορεί να διακρίνη το άστρο.

57. Το μεσημέρι.

»Δεν μίλησα με τρόπον ώστε να μη μπορείς να καταλάβης πως εστάθηκε βασιληάς, ότι ζήτησε φρόνηση για νάναι βασιληάς άξιος για να κυβερνά και όχι για να γνωρίζη τον αριθμό των αγγέλων που είνε σ' αυτές της σφαίρες ή αν δυο υποθέσεις, από της οποίες η μια είνε αναγκαία κι άλλη ενδεχομένη δίνουν εν αναγκαίο συμπέρασμα ή αν πρέπει να παραδεχθούμε μια πρώτη κίνηση, που δεν την προκάλεσε άλλη κίνηση38 ή αν στη μέση του κύκλου μπορή να εγγραφή ένα τρίγωνο που να μην είνε ορθογώνιο(39).

»Αν λοιπόν σημειώσης και προσέξης σ' ότι είπα πρώτα και σ' ότι λέω τώρα, θα μάθης ότι εκείνη η ασύγκριτη σοφία, για την οποία μιλώ είνε η βασιλική φρόνηση. Κι αν προσέξης καλά στη λέξη «δεν πλάσθηκε»(40) που μεταχειρίσθηκα, θα ιδής ότι αυτή αποβλέπει μόνο τους βασιλείς(41) που είνε μεν πολλοί, αλλά λίγοι όμως καλοί!

»Με τέτοια λοιπόν διάκριση πρέπει να πάρης τα λόγια μου και μπορούν να συμβιβασθούν μ' εκείνο που εσύ πιστεύεις για τον πρώτο πατέρα42 και τον αγαπητό μας(43). Κι αυτό ας σου είνε πάντα σαν μολύβι στα πόδια, για να προχωρής σιγά, σαν κουρασμένος άνθρωπος, όταν πρόκειται να βεβαιώσης ή αρνηθής πράγμα που δεν το καλοδιακρίνεις. Γιατ' είν' ο τελευταίος των βλακών εκείνος που χωρίς καμμιά διάκριση βεβαιώνει ή αρνείται. Γιατί συμβαίνει ώστε η βιαστική γνώμη να γέρνη συχνά σ' απατηλό μέρος κι έπειτα η αγάπη δεσμένει το νου(44).

»Όποιος ψαρεύει για να βρη τη αλήθεια και δεν κατέχει την τέχνη για να την ψαρέψη, μάταια φεύγει απ' τ' ακρογιάλι, γιατί δεν γυρίζει ούτε καν όπως ξεκίνησε(45).

»Αυτό αποδείχνουν φανερά ο Παρμενίδης(46) κι ο Μέλισσος(47) κι ο Βρίσσων(48) κι άλλοι πολλοί που περπατούσαν στα στραβά(49).Έτσι έκαμε ο Σαβέλλιος(50) κι ο Άρειος(51) κι εκείνοι οι ανόητοι που σαν σπαθιά ελάβωσαν της Γραφές ώστε να της στραβήνουν(52).

»Ας μην είν' ο κόσμος βιαστικός στης κρίσεις του, σαν εκείνον που θέλει να εκτιμήση τα σπαρτά στον κάμπο προτού ωριμάσουν.

«Γιατ' είδα το βάτο νάναι άγριος κι αγκαθερός όλο το χειμώνα κι έπειτα στην κορφή του να γεννιέται ρόδο, κι είδα καράβι να τρέχη στη θάλασσα ίσιο και γρήγορο στο δρόμο του κι έπειτα να ναυαγήση απέξ απ' το λιμάνι(53).

»Μην πιστεύης κυρά Μπέρτα και κυρ Μαρτίνο(54), επειδή ο ένας κλέφτει κι ο άλλος κάνει προσφορές στο Θεό, ότι βλέπεις επίσης πως τους κρίνει η θεία δικαιοσύνη. Γιατί ο κλέφτης μπορεί να σηκωθή κι ο άλλος να πέση(55).»

46. ΦιλόσοφοςΈλλην της Ελεατικής σχολής (535 π.Χ).

47. Φιλόσοφος κι αυτός της Ελεατικής σχολής (450 π.Χ)..

48. Φιλόσοφος και μαθηματικός εκ Μεγάρων. Με εσφαλμένας αποδείξεις ηθέλησε να επιτύχη τον τετραγωνισμόν του κύκλου.

49. Δεν ήξευραν που τους οδηγούσαν τα σφαλερά επιχειρήματά των.

50. Εγεννήθη εις Πεντάπολιν της Αφρικής τον Γ αιώνα μ.Χ. Ηρνείτο το τρισυπόστατον του Χριστού και κατεδικάσθη από την Σύνοδον της Αλεξανδρείας.

51. Περίφημος αιρετικός γεννηθείς το 286 εις Λιβύην, αποθανών εις Κωνσταντινούπολιν το 336. Εθεώρει τον Χριστόν ως άνθρωπον και κατεδικάσθη από την Σύνοδον της Νίκαιας το 325.

52. Οι οποίοι σχολιάζοντες την Αγίαν Γραφήν εστάθηκαν σαν σπαθιά που τας ελάβωσαν, αλλοιούντες την υγιά μορφήν των, τας υγιείς αρχάς των, υποστηρίζοντες τα σφάλματά των.

53. Ο ποιητής μ' αυτό και μ' εκείνο που είπε για το βάτο εννοεί ότι δεν πρέπει να κρίνη κανείς τον άνθρωπο από πρώτης απόψεως, από την επιφάνειαν των πραγμάτων, για να μη περιπέση σε σφάλμα.

54. Ονόματα τα οποία μετεχειρίζοντο την εποχήν εκείνην δια να πουν τους ηλιθίους ανθρώπους.

55. Μπορεί ν' ανορθωθή με τη θεία χάρη και σωθή, ενώ ο δίκαιος να διαφθαρή και κολασθή.

»Αλλ' οι κάτοικοι, που τώρα είνε ανακατωμένοι με τους κατοίκους του Κάμπη, του Ισερτάλδο και του Φιτζίνε(16) ήσαν αγνοί έως τον τελευταίο τεχνίτη(17).

»Πόσο θάταν καλλίτερο να είχατε για γείτονες αυτούς που λέω μονάχα και τα όριά σας να ήσαν στο Γαλούτση και Τρεσπιάνο(1δ) μάλλον παρά να βλέπετε ανάμεσά σας εκείνους του ανθρώπους και να υποφέρετε τη βρώμα του χωριάτη απ' το Αγκουλιόνε και τη Σένια(19) που είναι στης αγυρτείες ανοιχτομάτης.

»Αν η Παπική Αυλή, που περσότερο από κάθε άλλη στον κόσμο παραστρατίζει, δεν ήταν μητρυιά για τον Καίσαρα(20), αλλ' αγαθή, όπως η μητέρα στο παιδί της(21), δεν θα γινότουν σήμερα Φλωρεντινός πολίτης και τραπεζίτης κι έμπορος εκείνος που θα ξαναγύριζε στο Σεμιφόντε(22), όπου ο πάππος του γυρνούσε ζητιανεύοντας. Το κάστρο του Μοντε- μούρλο(23) θ' άνηκε ακόμη στους κόμητας(24). Οι Τσέρκοι θα ήσαν ακόμη στην ενορία του Ακόνε(25) και ίσως στη Βαλ ντι Γκρέβε θα ήσαν οι Μπουονδελμόντη(26).

»Το μπέρδεμα των προσώπων στάθηκε πάντα η αρχή των κακών στη Φλωρεντία(27), όπως τ' ανακάτεμα των τροφών στο κορμί(28). Και πέφτει ευκολώτερα ένας τυφλός ταύρος παρά ένα τυφλό αρνάκι και πολλές φορές κόβει περσότερο και καλλίτερα ένα μόνο σπαθί παρά πέντε(29).

»Αν κυττάξης πως καταστράφηκαν η Λούνη(30) κι η Ουρμπίζάλια(3Ι) και πως το Κιούζη(32) κι η Σινιγάλια(33)παν ξοπίσω τους, δεν θα σου φανή καινούριο πράγμα ούτε μεγάλο το πώς ξολοθρεύονται η ράτσες, αφού κι αυτές η πολιτείες έχουν ένα τέλος. Όλα τα πράγματά σας, όπως κι εσείς, έχουν το θάνατό των αλλά μερικών που ζουν πολύ κρύβεται ο θάνατος από σας που ζήτε λίγο(34). Κι όπως το γύρισμα του φεγγαρίσιου ουρανού σκεπάζει και ξεσκεπάζει αιώνια τ' ακρογιάλια(35), το ίδιο γίνεται και με της Φλωρεντίας την τύχη. Γι' αυτό δεν πρέπει να φανή παράξενο αυτό που θα πω για τους παλαιούς Φλωρεντινούς, η φήμη των οποίων χάνεται μες τα παληά χρόνια.

»Είδα τους Ούγκη, τους Κατελλίνη, τους Φιλίππη, τους Γκρέτση, τους Ορμάνη και τους Αλμπερίκη(36), που σήμερα βρίσκονται σε ξεπεσμό, να είνε διάσημοι πολίτες. Και είδα μεγάλους και αρχαίους, σαν τους Σανέλα και τους ντελ Αρκά, τους Σολδανιέρη και τους Αρδίγκη και τους Μποστίκη(37).

»Σιμά στην πύλη, όπου κατοικούν τώρα νέοι κατεργαρέοι, που γρήγορα θα καταστρέψουν την πολιτεία(38), ήσαν οι Ραβινιάνοι(39) από τους οποίους κατάγονται ακόμη οι κομήτες Γκουίντη κι όποιοι επήραν έπειτα το φημισμένο όνομα των Μπελιντσιόνη(40).

»Η οικογένεια του Πρέσσα που ήξευρε πως πρέπει να κυβερνά στο σπήτι των Καλιγκάη έβγαλε ιππότες φημισμένους.

17. Εννοεί την ανάμιξιν των κατοίκων της Φλωρεντίας μετά των περιχώρων, των οποίων οι κάτοικοι πλουτίσαντες επήγαν και κατοίκησαν στη Φλωρεντία.

18. Μικρά προάστεια, απέχονται μόνον δυο μίλια από την Φλωρεντίαν.

19. Ο Balduo d' Agoglione ήτο εχθρός άσπονδος του Δάντου και αντέδρασε πάντοτε όπως μην ανακληθή το διάταγμα της εξορίας του ποιητού. Ο άλλος, από τη Signa, ήτο ο Βονιφάτιος Mori Ubaldini, νομοδιδάσκαλος, ο οποίος ενώ ανήκε στο κόμμα των λευκών, εγύρισε με τους Μαύρους μόλις αυτοί εθριάμβευσαν.

20. Στον Αυτοκράτορα.

21. Επαναλαμβάνει όσα είπε στο Καθαρτήριο (Ασμα Ε').

22. Κάστρο της Valdelsa. Αγνωστον κατά ποιου επιτίθεται εδώ το ποιητής.

23. Μεταξύ Φλωρεντίας και Πιστόγιας.

24. Μια φοράν ανήκε στους κομήτες Guidi, οι οποίοι μη δυνάμενοι να το υπερασπισθούν, εναντίον των Πιστογέζων, το παρεχώρησαν το 1254 εις τους Φλωρεντινούς.

25. Οι Cerchi ανήκον εις την ενορίαν του Acone εις την Val di Sieve, όπου είχαν τον πύργον του Montecroce. Όταν αυτός καταστράφηκε το 1153, OL Cerchi επήγαν στη Φλωρεντία, όπου επλούτισαν από το εμπόριο και έγιναν πανίσχυροι.

26. Οι Buondelmonti, κύριοί του κάστρου Montebuoni στη Val del Greve. Τους το επήραν οι Φλωρεντινοί το 1135/Εκτοτε επήγαν στη Φλωρεντία και εδημιούργησαν τα δυο κόμματα των Γουέλφων και Γιβελίνων.

27. Το ανακάτεμμα των πολιτών με άλλους ξενομερίτες είνε πάντοτε αφορμή κακών.

28. Γίνονται δύσπεπτοι.

29. Κατά την γνώμην των περισσοτέρων σχολιαστών, ο Δάντης λέει τυφλόν τον μανιασμένο ταύρο. Θέλει δε να πη ότι αν ο πληθυσμός της Φλωρεντίας επενταπλασιάσθη, εν τούτοις δεν ήταν ευτυχής, γιατί ο αριθμός δεν φέρνει δύναμη τόσην όση η ομογένεια των πολιτών.

30. Αρχαία Ετρουσκική πόλις, μη υπάρχουσα σήμερον.

31. Η αρχαία Urbs Salvia, ακμαιοτάτη πόλις κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, εις την επαρχίαν της Macerata. Σήμερα είναι χωριό.

32. Πόλις της Τοσκάνας. Κατά την εποχήν του Δάντου ήτο εις κατάπτωσιν.

33. Πόλις εις την Αδριατικήν ακτήν, πλησίον το Αγκώνος.Ήτο τότε εις κατάπτωσιν και αυτή.

34. Μερικά πράγματα που διαρκούν πολύ δεν βλέπομε το τέλος των εμείς οι θνητοί, γιατί η ζωή μας είνε σύντομη.

35. Εννοεί την παλίρροιαν και άμπωτιν.

36. Διακεκριμέναι Φλωρεντιναί οικογένειαι. Μεταξύ αυτών βλέπομε και την οικογένειαν dei Greci. Να πρόκειται τάχα περί οικογένειας Ελληνικής μεταναστευσάσης εκεί ή και συνόλου Ελληνικών οικογενειών, κατοίκουσών εις μίαν συνοικίαν. Ουδόλως απίθανον. Γνωρίζομεν ότι ο Πετράρχης και ο Βοκκάκιος έμαθαν την Ελληνικήν γλώσσαν από Έλληνας διδασκάλους. Εις την Φλωρεντίαν υπήρχε Borgo dei Greci (συνοικία Ελλήνων) και μέχρι σήμερον σώζεται via dei Greci.

37. Αλλαι διακεκριμέναι Φλωρεντιναί οικογένειαι.

38. Στην Porta San Pietro, μίαν από τας εξόδους της Φλωρεντίας.

39. Διάσημος οικογένεια των Ravigna, αρχηγός της οποίας κατά την εποχήν του Κατσαγκουίντα ήτο ο Bellincion Berti (βλ. Παραδείσου Ασμα ΙΕ σημ. 49). Από

περισσότερον απ' όσο θα χρειασθή για να τιμωρηθή η δολιότης των.»

Σαν έδειξεν η θεία ψυχή, με τη σιωπή της, πως ετελείωσε την εξήγηση εκείνων για τα οποία την είχα παρακαλέση, άρχισα να λέω, σαν εκείνον που διστάζοντας γυρεύει συμβουλή από πρόσωπο που καταλαβαίνη και πάει ίδια κι είν' αγαπητό του(26):

-Καταλαβαίνω, πατέρα μου, πως ο καιρός ορμάει κατεπάνω μου για να μου καταφέρη ένα τέτοιο κτύπημα που γίνεται βαρύτερο σ' εκείνον που τα χάνει. Γι' αυτό καλλίτερα νάχω το νου μου ώστε αν μου αφαιρέσουν την πειο αγαπημένη χώρα(27) να μη χάσω με τα ελεύθερα λόγια μου και κάθε άλλο καταφύγιο.

»Κάτω στον κόσμο της απέραντης πικρίλας(28) και στο βουνό(29) απ' την ωραία κορυφή του οποίου μ' εσήκωσαν(30) τα μάτια της Γυναίκας μου(31) κι έπειτα στα ουράνια απ' άστρο σ' άστρο(32) έμαθα πράγματα που αν τα επαναλάβω θα είνε για πολλούς ξυνά στη γεύση(33).

»Κι αν της αλήθειας είμαι δειλός φίλος(34), φοβούμαι μήπως χάσω την καλή φήμη μεταξύ των ανθρώπων που θα ονομάσουν την εποχήν αυτήν αρχαίαν(35).»

Η λάμψη μέσα στην οποία γελούσε η ψυχή του χρυσού προγόνου μου που εκεί βρήκα, γίνηκε πρώτα πειο φλογερή(36), σαν χρυσός καθρέφτης μπροστά στου ήλιου της ακτίδες. Έπειτα αποκρίθηκε:

-Μονάχα όποιος έχει τη συνείδησή του λερωμένην είτε από ντροπή δική του είτε από ξένη(37) θα αισθανθή τη σκληρότητα των λόγων σου. Αλλ' όμως, αφού δείξεις κάθε ψέμμα, φανέρωσε όλα όσα είδες κι άσε να πονέση εκείνος που έχη γι' αυτό αιτία. Γιατί αν φανούν τα λόγια σου δυσάρεστα μόλις κανείς τα πρωτακούση, θα γενούν σωτήρια τροφή για όσους τα χωνεύσουν(38). Ο ελεύθερός σου αυτός λόγος(39) θάναι σαν τον αγέρα που δέρνει περσότερο τις ψηλές κορφές(40) κι αυτό δεν θα είνε μικρή απόδειξη ψυχής γενναίας.

»Γι' αυτό το σκοπό σου παρουσιάσθηκαν σ' αυτές της σφαίρες(41), στο βουνό(42) και στην κοιλάδα των θρήνων(43) μονάχα οι ψυχές εκείνες που είνε φημισμένες, γιατ' η ψυχή εκείνου που ακούει δεν ησυχάζει, ούτε πιστεύει τα παραδείγματα που προέρχονται απ' άγνωστα κι αφανή πρόσωπα, ούτε απ' άλλο επιχείρημα που να μην είνε ολοφάνερο.»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Στις επιθυμίες των παιδιών των.

2. Ο Φαέθων έτρεξε στη μάνα του Κλυμένην για να βεβαιωθή αν ήταν πράγματι γυιός του Απόλλωνος, πράγμα που του διαμφισβητούσεν ο'Επαφος. Γνωρίζομεν ήδη πως επέτυχε από τον πατέρα του το άρμα του ηλίου (βλέπε Κολάσεως Άσμα Ιζ' σημ. 13).

3. Είχε κατέβη από το δεξί μπράτσο του σταυρού (βλ. Άσμα Παραδείσου ΙΕ').

4. Της οικογένειας μου. Ο Κατσαγκουίδα, του οποίου βλαστός είνε ο Δάντης.

25. Βλέπε εκείνα που του είπαν στης Κολάσεως Ασμα Γ και ΙΒ' και στου Καθαρτη ρίου Ασμα Η' και Γ.

26. Που έχει αντίληψιν, ευθύτητα και αγάπην.

27. Την πατρίδα μου Φλωρεντίαν.

28. Την Κόλαση.

29. Το Καθαρτήριο.

30. Στον ουρανό.

31. Της Βεατρίκης.

32. Από ένα πλανήτη σ' άλλον.

33. Δυσάρεστα.

34. Αν από φόβο αποφεύγω να πω την αλήθεια.

35. Μεταξύ των μεταγενεστέρων.

36. Σύνηθες σημείον με το οποίον τα μακάρια πνεύματα δείχνουν ότι συγκατατίθενται ευχαρίστως εις την αίτηση του ποιητού.

37. Ή από τα ιδικάς των ντροπιασμένες πράξεις ή από των οικείων των.

38. Θα μελετήσουν επισταμένως.

39. Η εκδήλωσις των πραγμάτων που είδε κανείς και ησθάνθη.

40. Τους ισχυροτέρους και επιφανεστέρους πολίτας.

41. Του Παραδείσου.

42. Του Καθαρτηρίου.

43. Της Κολάσεως.

Δύο σύντομα αποσπάσματα για την θεία κωμωδία από τον φιλόλογο Αποστόλη Κ. Κωνσταντίνο.

Εισαγωγικό Σημείωμα

«Η Θεία Κωμωδία τον Δάντη (1265­1313), γραμμένη στο διάστημα 1304 -­1309 είναι ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στο με­ταίχμιο δύο εποχών (μεσαίωνας - ανα­γέννηση), η Θεία Κωμωδία συνιστά μια τοιχογραφία της εποχής που τελειώνει, φωτισμένη από τις ακτίνες της επερχόμενης εποχής. Εδώ βρίσκεται ολόκληρο το μεσαιωνικό σύμπαν, στον πλούτο και στην ποικιλία του, στο μεγαλείο του και στις ρωγμές του, ιστορημένο με αυστηρή αρχιτεκτονική οργάνωση και με αντίστοιχα πλούσια και πολυεπίπεδη ποιητική γλώσσα, η οποία κατορθώνει να εκφράσει τα πάντα με συγκλονιστική απλότητα.

Το μνημειώδες αυτό ποιητικό σύνθεμα διηγείται, όπως είναι γνωστό, το ταξίδι του ποιητή Δάντη στο βασίλειο της Κό­λασης, του Καθαρτηρίου και τον Παραδείσου. Το ταξίδι ξεκινά στις 8 Απριλίου τον 1300 (βράδυ Μεγάλης Παρασκευής), διαρκεί περίπου μια εβδομάδα και επιτρέπει στον ποιητή να κατανοή­σει τη δομή του σύμπαντος, να γνωρίσει τις συνθήκες ύπαρξης των ψυχών μετά το θάνατο, και να αντικρίσει τον ίδιο το Θεό.

Είναι ένα ταξίδι γνώσης και "άσκη­σης", που οδηγεί στην αλήθεια και τη σωτηρία. Όχι μόνον τον ίδιο τον ποιητή, που το "βίωσε". Μέσα από την πρωτοπρόσωπη αναδιήγηση, το ταξίδι αυτό προσφέρεται, σύμφωνα με τους κανό­νες της ηθικοπλαστικής ποίησης του μεσαίωνα στην οποία το έργο εντάσσε­ται, ως η υποδειγματική εικόνα της αν­θρώπινης εμπειρίας. Με αυτή την έννοι­α, η Θεία Κωμωδία είναι έργο διδακτι­κό, που περιέχει θρησκευτικές, ηθικές και φιλοσοφικές αλήθειες, αλήθειες που ανάγονται στον κόσμο του μεσαίωνα. Ωστόσο, θα ήταν άδικο να το θεωρήσονμε ως μια απλή αποτύπωση τον με­σαιωνικού θεολογικού-φιλοσοφικού συστήματος. Η ιδιαιτερότητά του και το μεγαλείο του έγκειται στη σύνδεση τον συστήματος αυτού με τα ζωντανά πρό­σωπα

-τα πολυάριθμα και πλέον δια­φορετικά- που εμφανίζονται κατά τη διάρκειά του· στη σύνδεση των αληθι­νών και ιστορικά προσδιορισμένων προσώπων της πραγματικότητας του κόσμου τούτου με τη σημασία που α­ποκτούν στον άλλο, τον μεταφυσικό. Ο Δάντης αναπαριστά ακριβώς τη δια­δρομή που ξεκινά από την κοσμική πραγματικότητα και οδηγεί στην αιώνια ζωή, τη διαδρομή από τον κοσμικό, γήι­νο χρόνο στον απόλυτο χρόνο της αιω­νιότητας. Μέσα από τη διαδρομή αυτή περιγράφει και καυτηριάζει με ρεαλισμό και τόλμη την πολιτική και κοινωνική κρίση της εποχής και αντιτάσσει την αναγκαιότητα της αλήθειας και της δι­καιοσύνης».

H «γεωγραφία» της Κόλασης και η πο­ρεία τον Δάντη σ' αυτήν.

Σύμφωνα με την περιγραφή του, ο Άδης έχει σχήμα αναποδογυρισμένου κώνου με το πλατύ στόμιό του να βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο, κάτω από την Ιερουσαλήμ, και την άλλη αιχμηρή άκρη τον στο κέντρο της Γης. Αποτελείται συνολικά από εννέα κύκλους, οι οποίοι στενεύουν διαδοχικά καθώς κινείται κανείς κατηφορικά.

Κάθε κύκλος τον Άδη αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες αμαρτίες -- ολοένα βα­ρύτερες για βαθύτερους κύκλους -- κα­θώς και τις αντίστοιχες τιμωρίες που επιβάλλλονται. Ο Δάντης, σύμφωνα με την Αριστοτέλεια φιλοσοφία περί ηθικής και αρετής, κατατάσσει τις αμαρτίες σε πράξεις ακράτειας, όπως είναι φιληδονία, η λαιμαργία και η φιλαργυρία, και σε πράξεις κακίας ή βίας.

Θέματα και ερμηνείες

H Θεία Κωμωδία χαρακτηρίζεται ως μία αλληγορία και εν γένει προτείνονται αρκετές ερμηνείες της. Κάθε επεισόδιο και κάθε χαρακτήρας θεωρείται πως έχει συμβολική έννοια, ενσωματώνο­ντας τελικά στο σύνολο του έργου όλη τη σοφία και τα πάθη του ύστερου με­σαιωνικού κόσμου. Διακρίνονται περισ­σότερο καθαρά η ηθική και η πολιτική αλληγορία. Είναι π.χ. ευρύτερα αποδε­κτό πως ο Δάντης κάνει σαφή αναφορά στην πολιτική κατάσταση της Ιταλίας, που είναι γεμάτη από τη διαφθορά και αλληλοσπαραγμούς (αμαρτίες), εκφρά­ζοντας μία αντιφλωρεντινή πολεμική. Εξάλλου, ο Δάντης γράφει τη Θεία Κω­μωδία εξόριστος και αναμένοντας λύση από έναν δίκαιο αυτοκρατορικό θεσμό που θα οδηγήσει τους ανθρώπους στην επίγεια ευτυχία (Παράδεισος). Από την άλλη πλευρά, το έργο μπορεί να ερμηνευθεί και ως η επίπονη πορεία του αν­θρώπου να υποτάξει όλες τις αμαρτίες και τα πάθη του στο δρόμο της τελειοποιήσεώς του.