28η Οκτωβρίου 1940

Πλησιάζοντας στην εθνική επέτειο της 28 ης Οκτωβρίου, σε αυτό το άρθρο θα ξαναθυμηθούμε τα κατορθώματα του Μεταξά αλλά και των μεταξικών ηγητόρων του στρατού έως την γερμανική εισβολή μέσω του Γερμανού ιστορικού Η. Richterαπό το βιβλίο του, 1936-1946: ΔΥΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Εξάντας - 1975.

Δεν πρόκειται να κάνω κανένα σχόλιο, περιττεύει, άλλωστετο μόνο πού βλέπουμε είναι λάθη, τραγικά λάθη, σκοπιμότητες, ιδεολογικές σκοπιμότητες και προδοσίες αυτό είναι το περίφημο μεταξικό κατεστημένο πού προσπάθησαν να αποσιωπήσουν οι έλληνες ιστορικοί με το επίσημο κράτος σαν γνήσιοι ιδεολογικοί απόγονοι των φαναριωτών και κοτζαμπάσηδων.

Ο ΤΡΙΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Σελίς 58.

Από τότε πού έπέστρεψε στήν Ελλάδα ό Γεώργιος είχε έπέμβει ένεργά στήν πολιτική ζωή δυό φορές: Τήν πρώτη διορίζοντας πρωθυπουργό τόν Μεταξά στις 13 Απριλίου, χωρίς νά ζητήσει τή

συμβουλή τών άρχηγών τών κομμάτων. Τή δεύτερη ύπογράφοντας

στις 4 Αύγούστου τά δύο διατάγματα πού κατέλυαν τήν κοινοβουλευτική

δημοκρατία, κήρυσσαν τό στρατιωτικό νόμο κι άνοιγαν τό

δρόμο στό φασισμό. Έτσι καταπάτησε τόν όρκο πού είχε δώσει στό

έλληνικό σύνταγμα. Τό πραξικόπημα τής 4ης Αύγούστου είναι

πρωταρχικά έργο τού Γεώργιου, γιατί δίχως αύτόν - ή έστω παρά τή

θέλησή του - ό Μεταξάς δέ θά μπορούσε ποτέ νά έπιχειρήσει κάτι

τέτοιο (1).

Είπαμε καί στήν εισαγωγή ότι τά παλαιά κόμματα είχαν τελικά

καταφέρει νά ξεπεράσουν τις προστριβές τους καί νά καταλήξουν σέ

κάποιο συμβιβασμό. Έτσι ίσως θά μπορούσε νά δοθεί μιά λύση, άν

γίνονταν νέες έκλογές μέ τό πλειοψηφικό σύστημα. Όπως είχαν

δείξει καί οί έκλογές τού Ίανουαρίου, ό λαός πολύ λίγο έπηρεα-

ζόταν άπό τις ριζοσπαστικές τάσεις - άριστερές καί δεξιές. Κανένας

κομμουνιστικός κίνδυνος δέν ύπήρχε. Ό άποφασιστικός παράγοντας

ήταν ό στρατός: αύτός ήταν πιστός στό βασιλιά, μόνο αύτόν

ύπάκουε κι όχι τόν Μεταξά. Ό Γεώργιος είχε τό λόγο καί διάλεξε

τήν πιό εύκολη λύση: τή δικτατορία.

Ποιός ήταν ό στρατηγός Ιωάννης Μεταξάς; Γιά τόν Κ. Γούντ-

χαουζ ήταν ό άνθρωπος τής τάξης (2), ένας δικτάτορας τού τύπου τών

κλασικών ρωμαίων δικτατόρων, πάνω κάτω σάν τόν Σύλλα, πού

προσφέρουν μιά ύπηρεσία στήν πατρίδα τους κι έπειτα άποχωρούν

έχοντας κάνει τό καθήκον τους. Ό Έρενγκαρτ Σράμ φόν Τάντεν

βλέπει κι αύτός αύτόν τό σκοπό στις ένέργειές του. Αύτός μάς έδωσε

καί μιά εύφημη εικόνα τού έλληνα δικτάτορα: Ένας μικροκαμω-

μένος, κοντόχοντρος άνθρωπάκος μέ παλιομοδίτικους γιακάδες κι

έπάργυρα γυαλιά- πίσω τους κάτι πολύ ήσυχα μάτια παρατηρούσαν

τόν έπισκέπτη. Τίποτα πάνω του δέ θά μπορούσε νά προδώσει τό

δικτάτορα, ούτε ή φυσιογνωμία του ούτε καί τά ρούχα του, πού δέν

τ' άλλαζε ποτέ - άκόμα καί στις έπίσημες έκδηλώσεις - μέ τή στολή

τού στρατηγού πού θά μπορούσε νά φοράει. Αύτός ό άνθρωπος,__ πού τά μάτια του έλαμπαν όταν ήταν συγκινημένος, σιχαινόταν τά

μεγάλα λόγια, τις ρητορίες, τις παράτες καί πάνω άπ' όλα τις

ψευτιές... Μετά τήν κατάληψη τής έξουσίας δέν άλλαξε τήν

απλότητα τής ιδιωτικής του ζωής. Άκόμα κι οί άσπονδοι εχθροί του

δέ θά μπορούσαν νά τόν κατηγορήσουν πώς έκμεταλλεύτηκε τή θέση

του γιά νά πλουτίσει. Τίποτα σ' αύτό τόν άνθρωπο μέ τήν όψη τού

μικροαστού δέν πρόδινε τόν πετυχημένο άπόφοιτο τής Πρωσικής

Ακαδημίας Πολέμου καί τό... μαθητή τού Μουσολίνι... (3). Μιά

άνάλογη, λαθεμένη εικόνα τού έλληνα δικτάτορα ύπάρχει άκόμα καί

σήμερα σέ πολλούς Έλληνες: ό μύθος τού κομμουνιστικού κινδύνου

έκανε τόν Μεταξά πάνω άπ' όλα σωτήρα τής πατρίδας άπό τόν

κομμουνισμό. Πέρα άπ' αύτό είναι κι ό άνθρωπος τού ΟΧΙ στόν

Μουσολίνι στίς 28 Όκτωβρίου 1940.

Καί οί δυό αύτές περιγραφές άγνοούν τήν πραγματικότητα. Γεννημένος

στά 1871 στήν Κεφαλονιά, ό Μεταξάς ήταν γιός μικρο-

ϋπάλληλου Αργότερα έγινε προστατευόμενος τού πρίγκιπα διαδόχου

Κωνσταντίνου, πού τόν έστειλε γιά έκπαίδευση στήν Πρωσική

Ακαδημία Πολέμου στό Βερολίνο. Έκεί, μέσα στούς κύκλους τών

πρώσων εύγενών, ό Ιωάννης Μεταξάς άνέπτυξε μιά άρωστημένη

φιλοδοξία. Τό μικρό του άνάστημα τού δημιούργησε σύμπλεγμα

κατωτερότητας, πού μάταια προσπαθούσε νά ξεπεράσει μέ τούς

έπιτηδευμένους τρόπους του καί τό δήθεν τίτλο εύγένειας*. Τελείωσε

μ' έπιτυχία τήν Ακαδημία Πολέμου κι όταν ό Κωνσταντίνος έγινε

βασιλιάς στά 1913 βρέθηκε στό στενό του περιβάλλον・ στόν πρώτο

παγκόσμιο πόλεμο έπηρέασε άποφασιστικά τό βασιλιά στήν τήρηση

ούδέτερης στάσης.

Στό διάστημα τού μεσοπολέμου ό Μεταξάς άναμίχτηκε σ' όλες τις

συνωμοσίες καί στίς πραξικοπηματικές άπόπειρες τής άκρας δεξιάς.

Καταδικάστηκε δυό φορές σέ θάνατο άλλά καί τις δυό άμνηστεύ-

τηκε. Στίς άρχές τής δεκαετίας τού 1920 βρέθηκε έξόριστος στήν

Ιταλία τού Μουσολίνι. Έκεί άνακάλυψε τή συμπάθειά του γιά τό

φασισμό・ στή δεκαετία τού '30 άρχισε ή συμμετοχή του στήν κοινοβουλευτική

ζωή χώρίς μεγάλη έπιτυχία. Ούτε καί τότε έκρυβε τήν

περιφρόνησή του γιά τό κοινοβουλευτικό σύστημα κι εκδηλωνόταν

άνοιχτά γιά τήν κατάργησή του. Συχνά - ίσως γιά ν' άποφύγει τις

περιττές δυσκολίες μέ τόν Γεώργιο καί τούς Άγγλους πού είχαν

μεγάλη έπιροή - δήλωνε ότι σέ περίπτωση νέου εύρωπαϊκού πολέμου

θά έπαιρνε τό μέρος τής Βρετανίας (4).

Μετά τήν κατάληψη τής έξουσίας ό Μεταξάς δέν άλλαξε όπως

ήταν φυσικό τόν τρόπο τής ιδιωτικής του ζωής, άλλά ακολούθησε

τήν παράδοση τών παλαιών πολιτικών: σ' αύτόν σταμάτησε το

* Σά νησιώτης ό Μεταξάς είχε τό δικαίωμα νά φέρει στό εξωτερικό τόν τίτλο

ευγένειας πού είχε δοθεί στήν οικογένεια του άπό τούς Βενετούς.

Spoils System , άφοϋ ό ίδιος κι οί οπαδοί του κατείχαν όλες τις

καίριες θέσεις (5). Ό νεποτισμός έφαρμόστηκε γιά τελευταία φορά: ό

Μεταξάς κατάφερε νά καλοπαντρέψει τις κόρες του καί φρόντισε να

βρει άνάλογες θέσεις στούς γαμπρούς του*. Ίσως αύτό τό τελευταίο

φανεί άσήμαντο οπό δυτικοευρωπαίο άναγνώστη, όμως γιά τήν

έλληνική νοοτροπία έχει ιδιαίτερη σημασία*.

Όπως είπαμε καί στήν άρχή, ό βασιλιάς ύπέγραψε στις 4 Αύ-

γούστου δυό διατάγματα πού άνέστειλαν ορισμένα άρθρα τού συντάγματος,

κήρυξαν τό στρατιωτικό νόμο καί διέλυσαν τή βουλή*.

Όλα αύτά τά μέτρα δικαιολογήθηκαν άπό τή δήθεν άπειλούμενη

κομμουνιστική έπανάσταση*. Γιά νά φανεί μάλιστα άκόμα πιό

πειστικός ό κομμουνιστικός κίνδυνος, άνακοινώθηκε στόν τύπο ότι

είχαν κατασχεθεί πολλά κομμουνιστικά έγγραφα πού σύντομα θά

δημοσιεύονταν. Έπειτα άπό μερικές μέρες δημοσιεύτηκαν τελικά τά

ήδη γνωστά έγγραφα τού ΚΚ άπό τό 1923, πού άναφέρονταν στή

δημιουργία ένός άνεξάρτητου μακεδονικού κράτους*. Έπειδή όμως

δέν μπόρεσε νά βρεθεί κανένα παραπέρα έπιβαρυντικό στοιχείο γιά

νά δοθεί συνέχεια, οί έφημερίδες δημοσίευαν καθημερινά ύπερβολικές

πληροφορίες γιά τόν ισπανικό έμφύλιο πόλεμο, τονίζοντας

διαρκώς πώς κάτι άνάλογο είχε άπειλήσει καί τήν Ελλάδα*.

Ό Μεταξάς πρόλαβε κάθε πιθανή άντίσταση μέ μιά σειρά συλλήψεις

πού είχαν θύματα πάνω άπό 400 ήγετικά πολιτικά στελέχη,

καί πού δέ στρέφονταν μονάχα ένάντια στούς κομμουνιστές άλλά καί

ένάντια στούς φιλελεύθερους καί τούς λαϊκούς. Γιά ν' άποτρέψει

έπειτα πιθανή έξέγερση τού λαού - καί ιδιαίτερα τών συνδικάτων

- κι άκόμα γιά ν' άποδείξει τόν κοινωνικοεπαναστατικό χαρακτήρα

τού καθεστώτος του, ό Μεταξάς άνακοίνωσε στις 13 Αύγούστου ένα

μίνιμουμ κοινωνικό πρόγραμμα・ αύτό άνάμεσα στ' άλλα περιλάβαινε

καί τήν ύπογραφή συλλογικών συμβάσεων πού θά έγγυόνταν σέ κάθε

* Σύγκρινε έδώ τούς ανάλογους γάμους τής κόρης τού ύπουργου Εσωτερικών

στρατηγού Πατιακού καί τής κόρης τού αντιβασιλέα Ζωιτάκη μετά

τό πραξικόπημα τής 21/4/67.

* Προπαντός άν σκεφτεί κανείς ότι ή Ελλάδα προπολεμικά κυβερνιόταν άπό

μιά ολιγαρχία 30 οικογενειών. Μετά τό Β' παγκόσμιο πόλεμο, τίποτα δέν

άλλαξε ποιοτικά σ' αύτή τήν ολιγαρχία - μόνο ποσοτικά. Ή μεγάλη έκβιο-

μηχάνιση τής χώρας άνέβασε αύτό τόν άριθμό σέ μερικές έκατοντάδες, πού

άκόμα καί σήμερα εξακολουθούν νά ελέγχουν τό δημόσιο βίο.

* Τό κείμενο στόν Σπύρο Λιναρδάτο, ≪ Η 4η Αύγουστου ( Αθήνα, 1966)

σ. 33.

* Messager d' Athenes! τής 6/8/36. Ήταν έπίσημο όργανο τού ελληνικού

υπουργείου Εξωτερικών.

* Messager d' Athenes!τής 8/8/36. Ενδιαφέρουσα είναι πάλι ή σύγκριση μέ

τό πραξικόπημα τής 21/4/67. Έδώ παρουσιάζεται σάν τρομακτικό παράδειγμα

ό κίνδυνος ένός δεύτερου Βιετνάμ- άντίθετα έχει σίγουρα λάθος ό

Κούσουλας, ορ. Λ., σ. 217.

έργάτη καί υπάλληλο τό κατώτατο μισθολογικό όριο (6).

Αντίθετα άπ' τόν Χίτλερ καί τόν Μουσολίνι, ό Μεταξάς δέν

έφτασε στήν έξουσία σάν άρχηγός ένός μαζικού κινήματος. Άκόμα

καί τό κόμμα του δέν τό θεωρούσε κατάλληλο γιά νά πετύχει τούς

σκοπούς του, γιαυτό καί τό διέλυσε, όπως κι όλα τ' άλλα κόμματα.

Ωστόσο γιά ν' άποκτήσει μιά ιδεολογική βάση γιά τις πολιτικές του

ιδέες τράβηξε στό στενό του περιβάλλον μερικά πρόσωπα πού

συνδέονταν κι αύτά μέ τόν ιταλικό φασισμό. Στό πρόσωπο τού

δημοσιογράφου Θεολόγου Νικολούδη βρήκε έναν έπιδέξιο προπα-

γανδιστή, ό όποιος στό νεοσύστατο ύφυπουργείο Τύπου καί Τουρισμού

άνέλαβε τις δικαιοδοσίες τού ύπουργείου Προπαγάνδας.

Τό νέο καθεστώς άναγνωρίστηκε έπίσημα άπό δυό πλευρές: άπό

τή Γερμανία καί τή Μεγάλη Βρετανία. Ό Χίτλερ έστειλε τόν Γκαί-

μπελς σε άνεπίσημη έπίσκεψη στήν Ελλάδα στις 21-22 Σεπτεμβρίου

τού 1936, κι άπό τότε άρχισαν στενές σχέσεις άνάμεσα στά δύο

κράτη (7). Ή Μεγάλη Βρετανία, πού κύρια έπιθυμία της ήταν ή

άσφάλεια τού θρόνου τού Γεώργιου - πράγμα πού δέ φαινόταν καί

τόσο σίγουρο μετά τις έκλογές τού Ίανουαρίου - συμφώνησε μέ τή

δικτατορική λύση* καί ύποστήριξε τήν Ελλάδα, παρόλο πού έβλεπε

καθαρά τό φασιστικό χαρακτήρα τού καθεστώτος τής 4ης Αύγούστου,

μόνο καί μόνο έπειδή ήξερε ότι ό άγγλόφιλος βασιλιάς έπαιζε

σ' αύτό άποφασιστικό ρόλο. Αμέσως μετά τήν κατάληψη τής έξου-

σίας καί σύμφωνα μέ τό γερμανικό πρότυπο, ό Μεταξάς άρχισε ένα

πρόγραμμα άγελοποίησης.

Ένα άπό τά πρώτα μέτρα ήταν ή οργάνωση τής κρατικής νεολαίας

ΕΟΝ ( Εθνική Όργάνωσις Νεολαίας), πού φορούσε στολή κι είχε

σάν πρότυπο τις φασιστικές νεολαιίστικες οργανώσεις τής Ιταλίας

καί τής χιτλερικής Γερμανίας. Ωστόσο ό Μεταξάς δέν άρκέστηκε

μόνο στήν έξωτερική άγελοποίηση, άλλά σκέφτηκε πώς μιά καλά

χειραγωγούμενη έκπαίδευση θά κατάφερνε νά φανατίσει τή νεολαία.

Πάνω σ' αύτό ό Σταυριανός έχει δημοσιέψει ένα χαρακτηριστικό

ντοκουμέντο: τήν έντολή μιάς έπαρχιακής σχολικής έπιθεώρησης στά

υφιστάμενα σχολεία, έκδομένη μέ διαταγή τού ύπουργείου Παιδείας.

Έκεί, στήν παράγραφο 1, άπαγορεύεται τό μάθημα γιά τή θεωρία

τού Δαρβίνου στην Φυσική Ιστορία, έπειδή οί ύπάρχουσες άντιγνω-

μίες έπιστήμης καί θρησκείας θά μπορούσαν νά παρερμηνευτούν άπό

τούς νέους σά θέμελιακές συγκρούσεις, πού θά ύπονόμευαν τό κύρος

καί τής έπιστήμης καί τής θρησκείας. Στήν ίδια παράγραφο ύπάρχει

έντολή νά μή διδάσκεται ό Επιτάφιος τού Περικλέους τού Θουκυδίδη,

γιατί οι άνώριμοι νέοι θά μπορούσαν νά τόν παρανοήσουν (8).

* Πυρομάγλου, ・Resistance, σ. 299. Ή Μεγάλη Βρετανία δέν άρκέστηκε στή

σιωπηλή συγκατάθεση. Ό βρετανός πρεσβευτής Waterlow εξυμνούσε τις

νέες εξελίξεις σέ λόγους του σέ έπίσημες εκδηλώσεις.

Σελίς 62

Μέ άλλα διατάγματα ισοπεδώθηκε ανάλογα ή πνευματική ζωή. Ό

Νικολούδης δημοσίεψε μεγάλους καταλόγους μέ άπαγορευμένα βιβλία

- άνάμεσά τους τά έργα τού Μάρξ, τού Ένγκελς, τού Λένιν,

τού Πλεχάνωφ, τού Χάινε, τού Σώ, τού Φρόυντ, τού Γκόρκι, τού

Ντοστογιέφσκι, τού Γκαίτε, τού Φίχτε άκόμα καί ή Αντιγόνη τού

Σοφοκλή*. Ένα άκόμα βήμα γιά τήν έθνική άγελοποϊηση ήταν ό

έλεγχος τού τύπου. Ό ίδιος ό Μεταξάς ύπέδειξε στούς δημοσιογράφους

τις έλευθερίες τους. Στήν πραγματικότητα έλευθερία τού

τύπου δέν ύπήρχε - ήταν μονάχα ένας άκαδημαϊκός μύθος (9). Ή

λογοκρισία τού τύπου εφαρμόστηκε στήν έντέλεια, άλλά αύτή ή ίσο-

πέδωσή του δέν πέρασε άπαρατήρητη καί τό κοινό άντέδρασε: ή

άγορά τών έφημερίδων έπεσε σημαντικά*. Παρόλο πού τό καθεστώς,

όπως κι ό Χίτλερ, ύπηρετούσε ένα χυδαίο δαρβινισμό (πρβλ. αργότερα

τό κεφάλαιο γιά τόν άγώνα πού έξευγενίζει τούς άνθρώπους)

δέν ήθελε ούτε κι είχε άνάγκη νά έναντιωθεί στήν έκκλησίία. Ή

ορθόδοξη έκκλησϊα ύπήρξε πάντα ύποστηριχτής τού κράτους, γιά

τούτο θά μπορούσε καί τώρα ν' άφομοιωθεί στό σύστημα*. Ή

οικονομική άγελοποϊηση ένισχύθηκε μέ τή δημιουργία μιάς παρα-

στρατιωτικής οργάνωσης έργασϊας. Αύτά τά τάγματα έργασίας,

όπως καί τά τμήματα τής ΕΟΝ, χαιρετούσαν μέ φασιστικό χαιρετισμό.

Ατέλειωτες παρελάσεις καί παράτες μέ λόγους τού Μεταξά

ολοκληρώνουν τήν εικόνα.

Τό πιό σκοτεινό κεφάλαιο τού καθεστώτος τής 4ης Αύγούστου

είναι ή τρομοκρατία. Αμέσως μετά τό πετυχημένο πραξικόπημα, ό

Κωνσταντίνος Μανιαδάκης έγινε ύπουργός Δημοσίας Τάξεως. Βέβαια

άπό τόν Κονδύλη ήδη είχε άρχίσει νά δημιουργείται μιά

μυστική άστυνομία, άλλά πρώτος ό Μανιαδάκης πέτυχε τήν τελειότητα

πού άπαιτείται άπό ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, κι έστειλε

μάλιστα στό Βερολίνο τά στελέχη τής μυστικής του άστυνομίας γιά

νά εκπαιδευτούν κοντά στόν Χίμλερ (10). Τελικά κατάφερε νά δημιουργήσει

μιά ύπηρεσϊα χαφιέδων, τέτοια πού όμοιά της δέν είχε

γνωρίσει ποτέ ώς τότε ή Ελλάδα: περιπτεράδες, καμαριέρες, θυρωροί,

άξιωματικοί, κυρίες τής καλής κοινωνίας καί πρώην πολιτικοί

βρίσκονταν στήν ύπηρεσϊα του. Όπως ή χιτλερική νεολαία,

έτσι καί τά μέλη τής ΕΟΝ είχαν εντολή νά κατασκοπεύουν τούς

γονείς τους (11).

Κάθε νομαρχία συντηρούσε μιά επιτροπή άσφαλείας, πού τήν

άποτελούσαν ό νομάρχης, ό διοικητής τής χωροφυλακής καί ό εισαγγελέας.

Αύτή ή έπιτροπή μπορούσε νά έκδίδει άποφάσεις καί νά

έξορίζει όσους καταδίκαζε σέ νησιά, άπ' όπου πολύ σπάνια μπορούσαν

νά πετύχουν μιά άναθεώρηση της άπόφασης.

Οί κατηγορούμενοι άνήκαν σ' όλα τά στρώματα τού πληθυσμού

καί σ' όλες τις πολιτικές άποχρώσεις: φιλελεύθεροι, κομμουνιστές

καί βασιλικοί, όποιος ήταν άντίθετος μέ τό καθεστώς καταδικαζόταν.

Στις 13 Ίανουαρίου ό Μανιαδάκης δήλωσε κυνικά: Στή Νέα

Ελλάδα όλα γίνονται χωρίς νά χυθεί αίμα, ειρηνικά, χωρίς βία καί

άδικίες. Οί παλιοί πολιτικοί, στρατιωτικοί ή ιδιώτες, πού γιά λόγους

στοιχειώδους άσφαλείας χρειάστηκε νά σταλούν στά όμορφα νησιά

μας είναι 67. Αντίθετα, έκείνοι πού θεωρούν πατρίδα τους τή

Σοβιετική Ρωσία είναι 42.000. Όμως κι αύτοί ξαναγύρισαν ήθι,κά

στήν πατρίδα τους κι άγαπούν τήν Ελλάδα*. Έτσι τό ποιός είναι

κομμουνιστής είχε άφεθεί στήν αυθαιρεσία τών άρχών・ αύτές άνακά-

λυπταν άνάμεσα στά θύματα βενιζελοκομμουνιστές, λαϊκοκομμου-

νιστές, άγγλοκομμουνιστές ή γαλλοκομμουνιστές - δηλαδή όποιος

δέν ήταν άρκετά γνωστός γιά νά χαρακτηριστεί κομμουνιστής, έπαιρνε

ένα τέτοιο χαρακτηρισμό καί τραβούσε γιά κάποιο άπ' τά

νησιά*.

Ανάμεσα στούς μή κομμουνιστές φυλακισμένους κι έξόριστους

ήταν ό πρώην πρωθυπουργός καί ύπουργός Εξωτερικών Άνδρέας

Μιχαλακόπουλος, ό άρχηγός τών λαϊκών Ιωάννης Θεοτόκης, τών

φιλελεύθερων Γεώργιος Καφαντάρης, τών άγροτοσοσιαλιστών Ιωάννης

Σοφιανόπουλος, ό πρώην ύπουργός Εξωτερικών Περικλής

Άργυρόπουλος, ό καθηγητής Αλέξανδρος Σβώλος, μετέπειτα πρόεδρος

τής άντιστασιακής κυβέρνησης (ΠΕΕΑ), καί ό Παναγιώτης

Κανελλόπουλος πού διετέλεσε άργότερα πρωθυπουργός. Αύτοί πού

ύπέφεραν περισσότερο άπό τήν καταδίωξη ήταν οί κομμουνιστές. Οί

μέθοδοι τής μυστικής άστυνομίας τού Μανιαδάκη δέν ήταν καλύτερες

άπό κείνες τής Γκεστάπο.

Σελίς 67.

Όπως είπαμε καί στήν εισαγωγή, τά έλληνικά κόμματα ήταν

ομάδες πελατών τής ολιγαρχίας. Ή Ελλάδα ήταν μιά κοινοβουλευτική

ολιγαρχία πού έδινε έκλογικά δικαιώματα σέ όλους. Στις

έκλογές ό έλληνας ψηφοφόρος δέν ταυτιζόταν μ' ένα κόμμα άλλά

ψήφιζε πάντα κατά τού κόμματος πού δέν τού άρεσε. Αύτό δέ

σημαίνει διόλου πώς ό έλληνας ψηφοφόρος δέν είχε πολιτική συνείδηση-

άπλώς, αύτή ή συνείδηση εκφραζόταν στήν άπλούστερη μορφή

της μέ τήν καταψήφιση πού άναφέραμε παραπάνω. Ωστόσο κι άν

άκόμα ύπήρχαν πολιτικές ιδέες δέ θά ήταν δυνατό νά έκφραστούν

άπό τά ύπάρχοντα πολιτικά κόμματα. Γενικά, κόμματα μέ τά όποια

θά μπορούσε νά ταυτιστεί ό έλληνας ψηφοφόρος δέν ύπήρχαν. Ό

έλληνας ψηφοφόρος ήταν μικροαστός- άκόμα κι ό πιό φτωχός

άγρότης ή ό πλανόδιος μικροπωλητής δέν πίστευε τόν έαυτό του γιά

προλετάριο. Περιφρονούσε τά παλιά κόμματα καί τή βουλή γιά

τήν εύνοιοκρατία καί τό νεποτισμό τους, άκόμα κι όταν τά έκμεταλ-

λευόταν. Μισούσε τόν καπιταλισμό άλλά ταυτόχρονα άπόδιωχνε καί

τόν κομμουνισμό, πού πίστευε πώς άπειλεί τή μικροϊδιοκτησία του.

Έτσι είχε δημιουργηθεί ούσιαστικά ένα χαρακτηριστικό κομματικό

άποθεματικό πού θά τροφοδοτούσε ένα φασιστικό κόμμα (27). Αλλά

άκριβώς ένα τέτοιο κόμμα έλειπε.

Τό κόμμα τού Μεταξά, πού θά μπορούσε νά συμπληρώσει αύτό τό

κενό, δέ διέφερε σέ τίποτα άπ' τά παραδοσιακά κόμματα- ήταν κι

αύτό μιά ≪ομάδα πελατών. Ό Μεταξά . πάλι δέν είχε τό χάρισμα

τού λαϊκού ήγέτη καί ούτε σάν άρχηγός κόμματος είχε τή δύναμη νά

κινητοποιήσει τις μάζες. Μαζί μ' αύτόν, ό έλληνας ψηφοφόρος

άρνιόταν καί τό κόμμα του. Ό Μεταξάς ήξερε πολύ καλά την

κατάσταση καί καταλάβαινε πώς δέ θά μπορούσε ποτέ νά πάρει

νόμιμα τήν έξουσία σάν άρχηγός ένός κόμματος. Έτσι ό μοναδικός

δρόμος γιά τήν έξουσία ήταν ήδη προκαθορισμένος. Έπρεπε νά

χρησιμοποιήσει τό συνηθισμένο μέσο τής ολιγαρχίας γιά τήν άλλαγή

φρουράς στήν έξουσία: νά κάνει πραξικόπημα. Ωστόσο ένα πραξικόπημα

ενάντια σ' ολόκληρη τήν ολιγαρχία, τό βασιλιά καί τήν

επιθυμία τής προστάτιδας δύναμης ήταν άπαρχής καταδικασμένο,

όπως είχε φανεί καί στό παρελθόν, γιατί χρειαζόταν καί στρατός -

αύτός όμως ήταν πάντα πιστός στό βασιλιά. Έπρεπε λοιπόν νά

παρακάμψει προκαταβολικά μερικά έμπόδια. Παραμέρισε τήν πιθανή

άντίσταση τών Βρετανών δηλώνοντας ότι σέ περίπτωση νέου

εύρωπαϊκού πολέμου θά έπαιρνε τό μέρος τής Μεγάλης Βρετανίας.

Έπειδή όμως παρόλα αύτά έμενε άκόμα φανατικός βασιλικός,

μπορούσε νά ελπίζει πώς ό βασιλιάς κι ό στρατός - μαζί καί ή

βασιλική μερίδα τής ολιγαρχίας - θά τόν άκολουθούσαν. Φρόντισε

άκόμα νά κολακέψει τήν εθνικιστική μεγαλοαστική τάξη καί τήν

ηγεσία τού στρατού: υιοθέτησε τή Μεγάλη Ιδέα καί ύποσχέθηκε

πώς θά εξασφαλίσει τήν ήσυχία καί τήν τάξη.

Ή παγκόσμια οικονομική κρίση καί οί ολέθριες συνέπειές της γιά

τήν Ελλάδα τού άνοιξαν τό δρόμο. Ή έλάττωση τών κερδών τών

ντόπιων καί ξένων έπιχειρηματιών καί ή σημαντική αύξηση τής

πολιτικής έπιροής τών άριστερών οδήγησαν στήν κατάργηση τής

δημοκρατίας καί στήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τούς βασιλικούς.

Ή κοινοβουλευτική κατάσταση τήν άνοιξη τού 1936 είχε συνέπεια

τήν παράλυση τής κοινοβουλευτικής ολιγαρχίας・ παράλληλα έδωσε

στό λαϊκό μέτωπο μιά τέτοια βαρύτητα, πού τό έκανε πραγματική

άπειλή γιά τήν άπόλυτη έξουσία τής ολιγαρχίας. Οί άπεργίες καί οί

κοινωνικές ταραχές τού λαού έδωσαν στή ντόπια καί ξένη οικονομική

ολιγαρχία τήν έντύπωση ότι ή κοινοβουλευτική έξουσία δέν

προάσπιζε πιά τά συμφέροντά της. Έτσι άποφάσισε νά καταφύγει

στήν αύταρχική λύση, τή δικτατορία (28).

Γεννιέται βέβαια τό έρώτημα, γιατί δέν άρκέστηκε σέ μιά συντηρητική

στρατιωτική καί βασιλική δικτατορία, άλλά δημιούργησε ένα

φασιστικό καθεστώς;

Ή εξήγηση είναι άπλή: ό Μεταξάς ήξερε πώς ό λαός βρισκόταν σέ

αναβρασμό, κι αύτόν άκριβώς τόν άναβρασμό σκέφτηκε νά διοχετεύσει

κατάλληλα γιά νά τόν άξίοποιήσει σύμφωνα μέ τά σχέδιά του.

Έπρεπε νά βρει μιά άσφαλιστική δικλείδα γιά ν' άποφύγει πιθανές

μεγαλύτερες ταραχές. Ή φασιστική ιδεολογία ήταν ό,τι χρειαζόταν

γιά κάτι τέτοιο. Ή άνάλυσή του ήταν ή έξής:

Ή Ελλάς έγινε άπό τής 4ης Αύγουστον Κράτος άντικομμουνι-

στικό, Κράτος Άντικοινοβονλεντικό, Κράτος ολοκληρωτικό, Κράτος

μέ βάσι αγροτική καί έργατική, καί κατά σννέπεια άντιπλοντοκρα-

τικό. Δέν είχε βέβαια κόμμα ιδιαίτερο νά κνβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε ό Λαός, έκτός άπό τους άδιόρθωτου..ς κομμουνιστής καί τους άντιδραστικούς παλαιοκομματικούς (29).

Οί ύπάρχουσες δομές τής ολιγαρχίας επίτρεψαν τόν άμεσο μετασχηματισμό

του κόμματος πελατών σέ φασισμό, χωρίς νά χρειαστεί

νά περάσει άπό ένα μαζικό κόμμα...

Έξαιτίας τής πελατειακής μορφής τών κομμάτων, δημιουργήθηκε

ό μύθος ότι όλος ό λαός άναγνώρισε τόν Μεταξά σάν άρχηγό του.

Αύτός πάλι μέ τή σειρά του δημιούργησε σάν ύποκατάστατο γιά τό

κόμμα ένα κυβερνητικό μηχανισμό πού τόν αποτελούσαν οί οπαδοί

του, καί μαζί μέ τά τάγματα έργασίας καί τήν ΕΟΝ σχεδόν ύλο-

ποίησε αύτό τό μύθο. Ή έξύμνηση τής έλληνικής έθνικής ιδέας καί ή

γενική κινητοποίηση ολόκληρου τού λαού ενάντια στόν έξωτερικό

έχθρό συμπλήρωσαν αύτή τήν ιδεολογία γιά τή λαϊκή ένότητα.

Έπειτα ούτε ή άποδοχή τής άρχής τού φύρερ καί τού ισχυρού

κράτους ήταν στοιχεία ξένα γιά τήν έλληνική πολιτική σκέψη・

άπεναντίας, γιά τήν ώρα ικανοποιούσαν άπόλυτα τό σώμα τών

άξιωματικών καί τήν οικονομική ολιγαρχία. Οί στρατιωτικοί δέχτηκαν

μέ ικανοποίηση τό σχεδόν στρατιωτικό ήθικό κώδικα τής πειθαρχίας

καί τής ύπακσής, ενώ άπ' τήν άλλη μεριά ή οικονομική

ολιγαρχία ήταν εύχαριστημένη πού είχε γίνει πάλι άφεντικό στό

σπίτι της. Ή δημιουργία τών ταγμάτων έργασίας μέ τή σειρά της

έξαφάνισε τήν άνεργία καί διευκόλυνε τήν οργάνωση τού λαού. Ό

Μεταξάς χρησιμοποίησε δυό μέτρα γιά νά καταστείλει τις έργατικές

καί άγροτικές ταραχές, άλλά καί νά καθησυχάσει τούς μικροαστούς

πού ένιωθαν ν' άπειλείται κι αύτή άκόμα ή ύπαρξή τους: όπως

προηγούμενα ό ιταλικός, έτσι καί ό έλληνικός φασισμός είχε σοσιαλιστικά

χαρακτηριστικά, όπως δείχνει τό μίνιμουμ κοινωνικό πρόγραμμα

τού Μεταξά. Μ' αύτό κατάφερε νά καθησυχάσει τήν ένταση

πού είχε δημιουργηθεί στούς κόλπους τής έργατικής τάξης. Οταν

όμως ή κυριαρχία του είχε πιά σταθεροποιηθεί ικανοποιητικά,

παράτησε τις άριστερές ιδέες κι έπέτρεψέ μιά μεγαλύτερη εκμετάλλευση

τών κατώτερων τάξεων. Καθησύχασε τούς μικροαστούς μέ μία

άντιπλουτοκρατική κι άντικομμουνιστική προπαγάνδα, χωρίς αύτό νά

τόν εμποδίσει ωστόσο νά έπιτρέψει ξένες έπενδύσεις σέ μεγάλη κλίμακα,

πράγμα πού φυσικά άπειλούσε άμεσα τήν ύπαρξή τους. Γιά νά

άποσοβήσει ένδεχόμενες άνωμαλίες καί ταραχές άλλά καί γιά νά

κατασκευάσει άλλοθι γιά τό πραξικόπημά του, δημιούργησε τόν

κομμουνιστικό κίνδυνο.__

Σελίς 70.

Καί τώρα άς άνακεφαλαιώσουμε: στίς 4 Αύγούστου τού 1936

έγκαθιδρύθηκε στήν Ελλάδα ένα φασιστικό καθεστώς. Τήν εύθύνη

γ ι' αύτό φέρει άποκλειστικά ό Γεώργιος... Ή συγκατάθεσή του γιά

τό πραξικόπημα τού Μεταξά σήμαινε καταπάτηση τού όρκου πού

είχε δώσει στό σύνταγμα. Αύτή ή έπιορκία καί ή συμμετοχή του στή

δικτατορία άναζωπύρωσαν όμως τό πολιτειακό, πού έγινε τό κύριο

πρόβλημα στήν περίοδο τής κατοχής. Ωστόσο τό πολιτειακό δέν

ήταν καθαρά έσωτερικό έλληνικό πρόβλημα. Στή διαμάχη γιά μοναρχία

ή δημοκρατία συμμετείχε άναγκαστικά καί ό ξένος παράγοντας

, ή προστάτιδα δύναμη Μεγάλη Βρετανία. Όπως στά 1936

οί δύο προστάτιδες δυνάμεις τής ελληνικής δικτατορίας, δηλαδή ή

Γερμανία κάι ή Μεγάλη Βρετανία, συμφώνησαν γιά τήν έγκαθίδρυση

τής δικτατορίας, έτσι καί στήν κατοχή δέν ήταν δυνατό νά δοθεί

λύση στό πρόβλημα μοναρχία ή δημοκρατία δίχως τόν ξένο παράγοντα

≫.

Ά π ό τά 1936 ώς τά 1941 δύο δικτάτορες κυβερνούσαν μαζί

τήν Ελλάδα: ό Γεώργιος καί ό στρατηγός Μεταξάς. Ό τελευταίος

άκολουθούσε φιλοφασιστική καί γερμανόφιλη πολιτική. Ό άλλος

δέν εναντιωνόταν διόλου σ' αύτή τήν αύταρχική γραμμή, άλλά

διατηρούσε καί στενή έπαφή μέ τή Μεγάλη Βρετανία. Καί οί δυό'

δικτάτορες προσπαθούσαν νά διατηρήσουν καθένας τήν εύνοια τής

δικιάς του προστάτιδας δύναμης: στή Μεγάλη Βρετανία καί τή

Γερμανία παραχωρήθηκαν οικονομικά καί στρατιωτικά πλεονεκτήματα.

Αύτό έσήμαινε μιά πολιτική ίσοροπίας άνάμεσα στίς δυό

δυνάμεις.

Ωστόσο οί δυό δικτάτορες σ' ένα ζήτημα τής έξωτερικής πολιτικής

συμφωνούσαν: κρατούσαν κι οί δυό μιά άντι-ίταλική στάση. Όμως

στό έρώτημα πώς θά μπορούσε ν' άποτραπεί ό κίνδυνος πού άποτε-

λούσαν τά ιταλικά έπεκτατικά σχέδια οί γνώμες διχάζονταν ξανά: ό_Μεταξάς στήριξε τις ελπίδες του στή γερμανική μεσολάβηση, ένώ ό Γεώργιος βασιζόταν στήν έξασφάλιση πού τού παρείχε ή Μεγάλη

Βρετανία. Στό επόμενο κεφάλαιο θ' άναλύσουμε πλατύτερα τήν

έξωτερική πολιτική τού καθεστώτος. Όμως καί ένδοπολιτικά τό

καθεστώς ήταν διασπασμένο. Ό Μεταξάς έλπιζε πώς θά κέρδιζε τό

λαό μέ τά κοινωνικά - μεταρυθμιστικά του μέτρα καί θά τόν έκανε

νά ταχθεί ΰπέρ τού καθεστώτος, άλλά δέν τό κατάφερε. Ό λαός ήταν

βαθιά άντιφασίστας, άντιμοναρχικός καί άγγλόφιλος, ένώ τό σώμα

τών άξιωματικών ήταν άπό παράδοση βασιλικό καί γερμανόφιλο.

Μάλιστα ένα τμήμα του είχε φασιστικές τάσεις. Ή διοίκηση πάλι

ήταν φασιστική καί βασιλική ώς τό κόκαλο. Ή ολιγαρχία κρατούσε

βέβαια κάποιες έπιφυλάξεις γιά τις μαζικές έκδηλώσεις - πού τής

φαίνονταν χυδαίες - άλλά παράλληλα έβλεπε μέ καλό μάτι τά μέτρα

τού καθεστώτος, άφού άπέβλεπαν στήν ήσυχία καί τήν τάξη καί τήν

άφηναν ν' άσχοληθεί άνενόχλητη μέ τις ύποθέσεις της._

Κάποιοι άπολογητές τού καθεστώτος προσπαθούν καί σήμερα

άκόμα νά άποδείξουν τόν προοδευτικό καί εποικοδομητικό χαρακτήρα

του, παίρνοντας μερικές θετικές πλευρές του, όπως π.χ. τήν

έργατική, κοινωνική καί ύγειονομική νομοθεσία. Λένε π.χ. πώς ό

Μεταξάς περιόρισε τήν άνεργία μέ τήν κατασκευή δημοσίων έργων.

Ή έπιχειρηματολογία αύτού τού είδους άνήκει στήν ίδια προβλη-

ματική\ μέ τό περίφημο έπιχείρημα γιά τούς αύτοκινητόδρομους τού

Χίτλερ: έξυπηρέτησαν στρατιωτικούς σκοπούς, οδήγησαν σέ μεγάλη

κρατική καταχρέωση καί δέ δικαιολόγησαν ούτε γιά μιά στιγμή τά

δικτατορικά παρεπόμενα (36).

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ

ΠΟΛΕΜΟ ΜΕ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ.

Ή γεωπολιτική θέση τής Ελλάδας επηρέαζε πάντοτε άποφασιστικά

τήν έξωτερική της πολιτική, γιατί ή χώρα άνήκει καί στή Μεσόγειο

καί στά Βαλκάνια. Όλες οί πολιτικές μεταβολές στή Μεσόγειο έχουν

άντίχτυπο στήν Αθήνα- κάθε ένταση στά Βαλκάνια, κάνει τούς

Έλληνες νά κοιτάζουν άνήσυχα τά βόρεια σύνορα - άπ' όπου

σπάνια μπορούσε ή Ελλάδα νά περιμένει κάτι καλό. Αύτή ήταν, σέ

γενικές γραμμές, ή κατάσταση τό 1936.

Ή Μεσόγειος ήταν άπ' τό 19ο αιώνα μιά αγγλική θάλασσα. Ή

Μεγάλη Βρετανία είχε έξασφαλίσει σταθερή έπιροή στήν πολιτική

κατάσταση τής Ελλάδας, μέ τή βοήθεια τής ελληνικής μοναρχίας

άλλά καί τής ολιγαρχίας πού άσκούσε τό θαλάσσιο εμπόριο. Γιά νά

έξασφαλίσει όμως τή ναυτική δύναμη στή Μεσόγειο, χρειαζόταν μιά

άγγλόφιλη καί σταθερή Ελλάδα. Γιαυτό καί στό παρελθόν είχε

ύποστηρίξει τις έλληνικές έπεκτατικές προσπάθειες. Ή έλληνική

ήγεσία πάλι είχε μάθει στόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ότι άντιβρε-

τανική στάση θά σήμαινε τουλάχιστο τή διαίρεση τής χώρας. Έπειτα

ή Ελλάδα θά μπορούσε ν' άποτρέψει τόν κίνδυνο πού τήν άπειλούσε

άπ' τούς βόρειους γείτονές της στά Βαλκάνια μόνο άν τά συμφωνούσε

μέ τή Βρετανία:

Κατά παράδοση δυό πράγματα άπειλούσαν τή Βόρεια Ελλάδα. Ή

Γιουγκοσλαβία έποφθαλμιούσε τις έκβολές τού Βαρδάρη καί τή

Θεσσαλονίκη, ένώ ή Βουλγαρία έπιδίωκε μιά διέξοδο στό Αιγαίο

στήν Καβάλα. Από τό 1923, μέ τά έπεκτατικά σχέδια τής Ιταλίας

στά Βαλκάνια, ήρθε νά προστεθεί μιά τρίτη άπειλή. Μιά τέταρτη

άπειλή ενάντια στήν έλληνική άνεξαρτησία πού προερχόταν άπό τήν

Τόύρκία, είχε έξουδετερωθεί μέ τήν άνταλλαγή τών πληθυσμών

άνάμεσα στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία, μετά τή μικρασιατική

καταστροφή τού 1922...

Σ' αύτό τό διάστημα πού όλα μεταβάλλονταν, ένας σταθερός

παράγοντας ύπήρχε στήν έξωτερική πολιτική τής Ελλάδας: ή έχθρα

γιά τήν Ιταλία, πού ξεκινάει άπό τήν έποχή άμέσως μετά τόν πρώτο

παγκόσμιο πόλεμο. Στις 10 Αύγούστου 1920 ή Ιταλία είχε κλείσει

μιά συμφωνία μέ τήν Ελλάδα, βάσει τής όποιας τής είχε παραχωρήσει

τά Δωδεκάνησα. Στις 8 "Οκτωβρίου 1922 ή Ιταλία καταπάτησε

αύτή τή συμφωνία καί τά Δωδεκάνησα έγιναν γιά τήν

Ελλάδα οί άλύτρωτοι. Σέ συνάρτηση μέ άλλες παραμεθόριες άψι-

μαχίες, ό Μουσολίνι κατέλαβε τήν Κέρκυρα στά 1923, άλλά αναγκάστηκε

νά έκκενώσει τό νησί έπειτα άπό πιέσεις τής Κοινωνίας τών

Εθνών・ στήν έλληνική πλευρά έμεινε ή δυσπιστία, άλλά καί ό

Μουσολίνι δέ συχώρεσε ποτέ στήν Ελλάδα αύτή τήν ταπείνωση.

Ή γαλλική ύποστήριξη πού δόθηκε στήν Τουρκία στό μικρα-

σιατικό πόλεμο οδήγησε τήν Ελλάδα καί τήν Ιταλία σέ κάποια προσέγγιση...

Τό Μάιο τού 1936 ό Μεταξάς έκανε ένα καίριο λάθος: Σέ μιά

συνεδρίαση τού συμβουλίου τής Βαλκανικής Συνεννόησης στό Βελιγράδι,

δήλωσε πώς σέ περίπτωση σύγκρουσης μέ τήν Ιταλία θά

ταχθεί μέ τό μέρος τών δυτικών δυνάμεων (3). Ή Γιουγκοσλαβία

έκμεταλλεύτηκε αύτή τήν εύκαιρία γιά νά στρέψει τις επεκτατικές

επιθυμίες τής Ιταλίας πρός τήν Ελλάδα, καί πληροφόρησε άμέσως

τήν πρώτη σχετικά μέ τήν έλληνική στάση. Σάν άποτέλεσμα, ένα

ίταλο-γιουγκοσλαβικό σύμφωνο φιλίας ύπογράφτηκέ τό Μάρτιο τού

1937. Τόν Ιανουάριο τού ίδιου χρόνου ό Μουσολίνι είχε ύπογράψει

ένα σύμφωνο μέ τή Βουλγαρία. Έτσι, σέ περίπτωση σύγκρουσης, ό

Μεταξάς θ' άντιμετώπιζε ένα μέτωπο στό βορρά. Γιά ν' άποτρέψει

τότε τις προσπάθειες τής Βουλγαρίας, καί άφού συνεννοήθηκε μέ τά

κράτη τού συμφώνου τών τεσσάρων δυνάμεων, δείχτηκε πρόθυμος

γιά ορισμένες παραχωρήσεις: Τόν Ιούλιο τού 1938 ύπογράφτηκέ ένα

σύμφωνο φιλίας καί μή έπιθέσεως άνάμεσα στά κράτη τού Βαλκανικού

Συμφώνου καί τή Βουλγαρία- τό σύμφωνο αύτό καταργούσε

όλους τούς περιορισμούς τής συνθήκης τού Νεϊγύ. Σ' άντάλλαγμα, ή

Βουλγαρία ύποσχέθηκε πώς δέ θά επιχειρούσε νά μεταβάλει μέ τη βία τά σύνορά της.

Γιά ν' αντιμετωπίσει τήν άπειλή πού είχε άρχίσει νά διαφαίνεται

άπό βορρά, ό Μεταξάς τόνωσε τις επαφές τής έλληνικής δικτατορίας

μέ τις προστάτιδες δυνάμεις - έπαψές πού ύπήρχαν άπό τήν εποχή

πού είχε καταλάβει τήν έξουσία. Διαμέσου τού βασιλιά κατάφερε νά

συ σφίξει τις σχέσεις μέ τή Μεγάλη Βρετανία・ έτσι, τό Δεκέμβριο τού

1937 ό Γεώργιος έπισκέφτηκε έπίσημα τήν Αγγλία καί τόν Ιανουάριο

τού 1938 ό δούκας τού Κέντ ήρθε στήν Ελλάδα. Ταυτόχρονα

όμως ό Μεταξάς άνοιγε τό δρόμο καί στή γερμανική προπαγάνδα.

Τό Μάιο τού 1938 ό ύπουργός Έργασίας τού Ράιχ, Ρόμπερτ Λέυ,

οργάνωσε τήν έκθεση Χαρά καί Εργασία στό Ζάππειο ύπό τήν

αιγίδα τού Μεταξά (4)・ τό Νοέμβριο τής ίδιας χρονιάς άκολούθησε

μιά επίσκεψη τού άρχηγού τής νεολαίας τού Ράιχ, Μπάλτουρ φόν

Σίραχ (5). Εκτός άπ' αύτά, ό Μεταξάς δημιούργησε καί στενές

οικονομικές σχέσεις μέ τή Γερμανία. Ό όγκος τών έλληνικών έξαγωγών

στή Γερμανία ανέβηκε άπό 20% στά 1933 σέ 43% στά 1938

(6). Στό στρατιωτικό τομέα πάλι, ό Μεταξάς δείχτηκε πρόθυμος νά

παραχωρήσει στόν Χίτλερ βάσεις ύποβρυχίων στό Αιγαίο, άλλά ή

πίεση τών Βρετανών καί ή έπέμβαση τού βασιλιά ματαίωσαν αύτά τά

σχέδια (7).

Σ' όλο αύτό τό διάστημα, οί δύο έλληνες δικτάτορες, ό βασιλιάς κι

ό Μεταξάς, άπέφυγαν μιά μονόπλευρη προτίμηση γιά τή Γερμανία ή

τή Μεγάλη Βρετανία. Τουλάχιστον ό Μεταξάς έλπιζε σέ μιά κοινή

συνεννόηση τών δυτικών δημοκρατιών καί τού Χίτλερ ένάντια στή

Σοβιετική Ένωση. Όταν αύτή ή έλπίδα διαψεύστηκε άργότερα, ό

Μεταξάς άκολούθησε μιά έπικίνδυνη πολιτική ίσοροπίας άνάμεσα

στήν ιδεολογική του συμπάθεια γιά τή Γερμανία καί τήν ορθολογική

εξασφάλιση τών νώτων του άπό τή Μεγάλη Βρετανία. Έτσι άπό τό

1938 ίσαμε τόν πόλεμο, ή έλληνική έξωτερική πολιτική χαρακτηρίζεται

ούσιαστικά άπ' αύτά τά δυό στοιχεία: τήν πολιτική ίσοροπίας

άνάμεσα στή Γερμανία καί τή Μεγάλη Βρετανία, καί τήν πολιτική

τής άποσόβησης τής ιταλικής άπειλής μέ τή βοήθεια τής Γερμανίας.

Ή προβληματική τής πολιτικής τής ίσοροπίας φάνηκε ήδη άπό τό

1939. Τό Μάρτιο εκείνου τού χρόνου ό Χίτλερ εισέβαλε στήν Τσεχοσλοβακία

καί ή Μεγάλη Βρετανία καί ή Γαλλία άντέδρασαν παραχωρώντας

εγγυήσεις τττήν Πολωνία. Στις 1 Απριλίου, ό Μουσολίνι

κατέλαβε τήν Αλβανία. Στις 13 Απριλίου ή Αγγλία καί ή Γαλλία

έπέκτειναν τις έγγυήσεις τους καί στή Ρουμανία καί τήν Ελλάδα.

"Ωστόσο, μόλο πού ή Ελλάδα έβλεπε τήν ιταλική εισβολή σάν άμεση

άπειλή, ό βασιλιάς καί ό Μεταξάς βιάστηκαν νά δηλώσουν στή

γερμανική καί τήν ιταλική πρεσβεία πώς οί ίδιοι δέν είχαν ζητήσει

αύτές τις έγγυήσεις (8).

Ό Μουσολίνι τότε, γιά ν' άποδείξει τήν ούδετερότητά του, δήλωσε

άμέσως μετά τήν κήρυξη τού πολέμου ότι έγγνάται τήν άσφάλεια τής__Ελλάδας (9). Ταυτόχρονα άρχισαν οί έλληνο-ίταλικές διαπραγματεύσεις

γιά τήν άνανέωση τού συμφώνου φιλίας τού 1928. Οί

διαπραγματεύσεις όμως παρελκύονταν άπό τήν έλληνική πλευρά. Ό

Μεταξάς δέν ένδιαφερόταν γιά τήν άνανέωση, γιατί ήθελε νά διατηρήσει

ελευθερία συναλλαγής μέ τούς συμμάχους (-10). Στό μεταξύ οί

σύμμαχοι προχώρησαν σέ πολιτική έπίθεση στή Νοτιοανατολική

Ευρώπη. Ή Γαλλία είχε μελετήσει τήν κατάσταση καί είχε καταλήξει

στό παρακάτω συμπέρασμα: μιά έπίθεση στήν Κεντρική Ευρώπη

ήταν άπραγματοποίητη, έξαιτίας τής γαλλικής γραμμής Μαζινό καί

τού γερμανικού δυτικού τείχους, πού καί τά δυό ή γαλλική πλευρά

τά θεωρούσε άπόρθητα. Μιά άποφασιστική καμπή θά μπορούσε νά

δημιουργηθεί μόνο στά Βαλκάνια, όπως είχε γίνει καί στόν πρώτο

παγκόσμιο πόλεμο. Ή Γαλλία ύπολόγιζε στις 90 μεραρχίες πού

μπορούσαν νά παρατάξουν οί βαλκανικές χώρες καί παρέβλεπε έτσι

τή διασπαστική έπίδραση τής γερμανικής καί ιταλικής πολιτικής ώς

έκείνη τή στιγμή. Ή Μεγάλη Βρετανία πάλι, εκτιμούσε τήν κατάσταση

πιό ρεαλιστικά. Πριν γίνει όποιοδήποτε σχέδιο γιά εισβολή

στά Βαλκάνια, θά ήταν άπαραίτητο νά έξασφαλιστεί ή ούδετερότητα

τής Ιταλίας. Εξάλλου είχε προγραμματιστεί καί μιά έκστρατεία στή

Σκανδιναβία, καί έτσι οί δύο έπιχειρήσεις μπορούσαν νά γίνουν

ταυτόχρονα (11).

Ή βρετανογαλλική πολιτική κέρδισε τις πρώτες έπιτυχίες της

άπέναντι στήν Τουρκία...

Σέ μιά άλλη επίσκεψη τού Τσιάνο, στίς 19 καί 20 Ιουλίου, ό

Χίτλερ είπε πώς έπρεπε νά διαφυλαχτεί ή ειρήνη στά Βαλκάνια-

προσπάθησε μάλιστα νά κάνει τόν Μουσολίνι νά ένδιαφερθεί γιά

άλλους στρατηγικούς στόχους, καί τού πρόσφερε τήν ύποστήριξή του

γιά τις έπιχειρήσεις του στή Βόρεια Αφρική. Ό Μουσολίνι άρνή-

θηκε κι άρχισε νά προετοιμάζει τήν κρίση μέ τήν Ελλάδα. Στίς άρχές

Αύγούστου άρχισε στήν Ιταλία μιά κατευθυνόμενη έκστρατεία στόν

τύπο καί τό ραδιόφωνο έναντίον τής Ελλάδας. Μέ άφορμή τή δολοφονία

ένός άλβανού ζωοκλέφτη, ό ιταλικός τύπος ξεκίνησε μιά

συκοφαντική έκστρατεία γιά τούς πιθανούς έπεκτατικούς σκοπούς

τής Ελλάδας στή Βόρεια Ήπειρο (Νότια Αλβανία). Στίς 15 Αύγούστου

ένα ύποβρύχιο άγνωστης έθνικότητας τορπίλλισε τό έλληνικό

καταδρομικό Έλλη, πού είχε ναυλοχηθεί στά 1912, είχε πολεμήσει

στούς βαλκανικούς πολέμους καί τώρα χρησίμευε γιά ναρκοθετικό

(19). Μέ τήν εύκαιρία τής γιορτής τής Παναγίας τό Δεκαπενταύ-

γουστο, τό Έλλη είχε άγκυροβολήσει σημαιοστολισμένο στό λιμάνι

τής Τήνου・ δίχως προειδοποίηση, τό άγνωστο ύποβρύχιο έριξε τρεις

τορπίλλες καί τό βύθισε. Από έρευνες πού έγιναν άργότερα στά

θραύσματα μιάς άπό τις τορπίλλες άποδείχτηκε σαφώς ή ιταλική

τους προέλευση*.

Στήν έπιστροφή τών προσκυνητών άπό τήν Τήνο, άεροπλάνα έπι-

τέθηκαν στά επιβατικά πλοία καί στά άντιτορπιλλικά πού τά συνόδευαν

(20). Ή άντίδραση τού Μεταξά στήν ιταλική άπειλή πού όλο

καί μεγάλωνε ήταν μιά μερική έπισιράτευση (21) καί παράλληλα δύο

έλιγμοί στήν εξωτερική πολιτική. "Από τή μιά φαινόταν έτοιμος νά

ένδώσει σέ μερικές ιταλικές άξιώσεις, ένώ άπό τήν άλλη έπέμενε νά

διατηρηθούν σέ ισχύ οί άγγλικές έγγυήσεις πού τού είχαν δοθεί τόν

Απρίλιο τού 1939*. Έκτός άπ' αύτά, μέ διαβήματα σέ γερμανικές

ύπηρεσίες, προσπαθούσε νά άσκήσει κάπόια μετριοπαθή έπιροή

στήν Ιταλία (22). Άπό τή γερμανική πλευρά οί έλληνικές άπαι-

τήσεις άντιμετωπίζονταν παρελκυστικά καί δειχνόταν κάποια άλλη-λεγγύη στήν ιταλική στάση*・ ταυτόχρονα όμως ή Γερμανία ασκούσε

πίεση στήν Ιταλία, νά συγκρατήσει τις στρατιωτικές φιλοδοξίες της

στήν Ελλάδα (23). Από ανεπίσημες πηγές οί Έλληνες πληροφο-

ρήθηκαν πώς ή Γερμανία δέ θά έπέτρεπε νά γίνει ιταλική έπίθεση

στήν Ελλάδα (24). Τούς σύστησαν όμως νά σταματήσουν τήν άγγλό-

φιλη πολιτική τους καί νά μήν κάνουν καμιά ένέργεια πού θά

μπορούσε νά θεωρηθεί άπό τήν Ιταλία σάν πρόκληση. Οί υποδείξεις

αύτές ξεκινούσαν άπό τόν ίδιο τόν Χίτλερ, πού σπρωγμένος άπό ένα

είδος συναισθηματικού φιλελληνισμού ένιωθε γιά τήν Έ;λλάδα μιά

αόριστη εύνοια. Αγνόησε λοιπόν τήν έπίσημη έξωτερική πολιτική

τού Ρίμπεντροπ κι έκανε τά πάντα γιά νά κρατήσει τά Βαλκάνια

μακριά άπ' τόν πόλεμο. Πόσο έντονη ήταν αύτή ή συμπάθεια,

φάνηκε κι άργότερα, μέ τούς όρους τής άνακωχής πού έπιβλήθηκαν

στήν Ελλάδα.

Μετά τό γερμανικό διάβημα ή Ιταλία άποκλιμάκωσε τήν κρίση.

Έτσι τό έλληνικό ύπουργείο Εξωτερικών μπόρεσε νά διαπιστώσει

στις 24 Αύγούστου 1940 πώς ή ιταλική κυβέρνηση θεωρούσε καταρ-

χήν τήν κρίση σάν ύπόθεση τού τύπου (25). Τήν ίδια μέρα ό Μουσολίνι

έστειλε ένα γράμμα στή Γερμανία, όπου έπιβεβαΐωνε πώς ή

σύμφωνη μ ένη πολιτική - νά τηρηθεί ήσυχία στά Βαλκάνια -

άφορούσε καί τήν Ελλάδα, καί πώς οί συγκεντρώσεις ιταλικών

στρατευμάτων στήν Αλβανία είχαν μόνο προληπτικό χαρακτήρα

άπέναντι στήν έλληνική έχθρότητα γιά τις δυνάμεις τού Αξονα (26).

Τις έπόμενες βδομάδες ή κατάσταση γνώρισε άκόμα μεγαλύτερη

ύφεση. Στις 28 Αύγούστου 1940 έγινε κι άλλη συνάντηση τού Χίτλερ

καί τού Τσιάνο, όπου ό πρώτος τόνισε άκόμα μιά φορά τή σημασία

πού είχε ή ήσυχία στά Βαλκάνια σέ σχέση μέ τις πετρελαιοπηγές τής

Ρουμανίας. Στή συνέχεια ή κρίση περιορίστηκε - άπό τήν ιταλική

πλευρά - στό έπίπεδο τού άλβανικού τύπου, ύπήρχε όμως πάντα

έπαρκής ένταση, ώστε ή Ιταλία μπορούσε άνά πάσα στιγμή νά κλιμακώσει

καί πάλι τήν κρίση (27).

Ωστόσο τό έλληνικό αίτημα γιά γερμανική μεσολάβηση στήν κρίση

είχε κι άλλη μιά έπίπτωση: έγινε πιά ολοφάνερο πώς ή Ελλάδα

άκολονθούσε μιά άμφιταλαντευόμενη πολιτική. Ό άμερικανός πρεσβευτής

Μάκ Βή υποψιαζόταν πώς ή Ελλάδα είχε πληρώσει τή

γερμανική μεσολάβηση μέ ορισμένες παραχωρήσεις*.

Ό Μεταξάς πάλι δέ δέχτηκε βέβαια τις γερμανικές άπαιτήσεις γιά επίσημη άπόριψη τών βρετανικών εγγυήσεων, άλλά, άντίθετα,

στις 5 Σεπτεμβρίου 1940 άποδέχτηκε καί πρόσθετη εγγύηση (28). Ή

έξωτερική έλληνική πολιτική όμως ήταν στά μάτια καί τών συμμάχων

καί τής Γερμανίας διαβλητή. Ούτε οί Βρετανοί ούτε καί οί Γερμανοί πίστευαν

πώς ή Ελλάδα άνήκε άπόλυτα στό δικό τους στρατόπεδο, γιά

τούτο κι Ελλάδα δέν μπορούσε νά ύπολογϊζει ούτε στούς μέν ούτε

στούς δέ γιά μιά άνεπιφύλακτη υποστήριξη. Έτσι τό πεδίο έλιγμών

τής έλληνικής έξωτερικής πολιτικής όλοένα στένευε. Ό Μεταξάς

ώστόσο έπέμενε οπήν πολιτική του τής ίσοροπίας, άν καί στό

μεταξύ ή κρίση έπαιρνε διαστάσεις. Ό Μουσολίνι είχε βέβαια

ύποχωρήσει στήν άπαίτηση τού Χίτλερ γιά τήν ύπαρξη ήσυχίας στά

Βαλκάνια, άλλά δέν είχε συμφωνήσει καί ό Τσιάνο. Ό άρχηγός τού

ιταλικού έπιτελείου Μπαντόλιο, πού είχε άπορίψει τήν ιδέα πολεμικής

ενέργειας κατά τής Ελλάδας (29), χαρακτήρισε τόν Τσιάνο

≪κακό πνεύμα≫ τής έπιχείρησης. Ό τελευταίος, μέ διάφορους υπαινιγμούς

σέ γερμανούς διπλωμάτες, είχε άφήσει νά φανεί πώς γι'

αύτόν δέν είχε λήξει ή διαμάχη μέ τήν Ελλάδα (30).

Στά μέσα Σεπτεμβρίου τού 1940 ό Τσιάνο πίστεψε πώς ήταν

ευκαιρία νά ύποκινήσει τόν Μουσολίνι μέ μιά ίντριγκα- στις 19

Σεπτεμβρίου λοιπόν ό Τσιάνο συνάντησε τόν Ρίμπεντροπ, πού τόν

πληροφόρησε πώς σχέδιαζαν νά στείλουν γερμανικά στρατεύματα

στή Ρουμανία. Ό Τσιάνο, πού ήξερε πολύ καλά τήν ευαισθησία τού

Μουσολίνι γιά τά Βαλκάνια, δέν τού μεταβίβασε αύτή τήν πληροφορία

(31). Άκόμα καί στή συνάντηση τού Χίτλερ μέ τόν Μουσολίνι,

στις 4 Όκτωβρίου, δέν έγινε λόγος γιά τή Ρουμανία (32). Έτσι ό

Μουσολίνι πληροφορήθηκε τό ρουμανικό αίτημα γιά μιά γερμανική

στρατιωτική άποστολή μόλις στις 8 Όκτωβρίου. Ό Μουσολίνι

άντέδρασε έξαιρετικά έντονα καί άξίωσε νά συμμετάσχουν σ' αύτήν

καί τά ιταλικά στρατεύματα (33). Λίγες μέρες άργότερα, ό ύπολο-

γισμός τού Τσιάνο έπιασε: άπό άρωστημένη ματαιοδοξία κι άπό

πεισματική άντίδραση, ό Μουσολίνι άποφάσισε νά έπιτεθεί κατά τής

Ελλάδας. Ό Τσιάνο έγραψε στό ήμερολόγιό του:

≪Περισσότερο άγανακτεί (ό Ντούτσε) γιά τή γερμανική κατοχή τής

Ρουμανίας... Λέει: *Ό Χίτλερ μέ φέρνει πάντα μπροστά σέ τετελεσμένα

γεγονότα. Αύτή τή φορά θά τόν πληρώσω μέ τό ίδιο

νόμισμα. Θά μάθει άπό τις έφημερίδες ότι εισέβαλα στήν Ελλάδα.

Έτσι θ' άποκατασταθεί ξανά ή ίσοροπία'. Τόν ρωτάω άν συμφωνεί

μέ τόν Μπαντόλιο. " Οχι άκόμα', άπαντάει, "άλλά νά μή μέ πούνε

ίταλό άν δυσκολευτούμε μέ τούς Έλληνες'. Ό Ντούτσε φαίνεται

πώς τώρα ένεργεΐ άποφασισμένα. Πιστεύω πώς αύτή ή έπιχείρηση

είναι αναγκαία άλλά καί εύκολο νά γίνει (34).

Δυό μέρες άργότερα (στις 14 Όκτωβρίου), ό Μουσολίνι καθόρισε

τήν ήμερομηνία τής έπίθεσης γιά τις 26 Όκτωβρίου. Στις 15 Οκτωβρίου

έγινε ένα πολεμικό συμβούλιο καί κρατήθηκαν στενογραφημένα πρακτικά τών συνομιλιών. Ή καταγραφή τους έμεινε. Ό

τρόπος πού προετοιμάστηκε σ' αύτό τό συμβούλιο ή έκστρατεία στήν

Ελλάδα είναι πρωτοφανής στήν πολεμική ιστορία γιά τόν έρασι-

τεχνισμό του καί τήν άγνοια πού έδειξαν όσοι πήραν μέρος σ' αύτό.

Ό πυρήνας τών στρατηγικών σκέψεων φαίνεται στό παρακάτω

άπόσπασμα:

≪Ντούτσε: Ποιά είναι ή άπόσταοη άνάμεσα στις περιοχές πού

κατέχουμε στήν Ήπειρο καί τήν Αθήνα;

Στρατηγός Βισκόντι Πράσκα (άνώτατος διοικητής τών στρατευμάτων

στήν Αλβανία): 250 χιλιόμετρα, μ' ένα μέτριο όδικό δίκτυο.

Ντ.: Πως είναι τό έδαφος;

Β: Γυμνά κι άγρια βουνά, μέτρια στό ύψος.

Ντ.: Πρός ποιά κατεύθυνση ύπάρχουν κοιλάδες;

Β: Άνατολικοδυτικά, δηλαδή οπήν κατεύθυνση τής Αθήνας.

Ντ.: Αύτό έχει σημασία.

Ό Ροάτα, άρχηγός τού γενικού έπιτελείου: Αύτό δέν ισχύει

άπόλυτα, γιατί πρέπει νά περάσουμε άπό μιά οροσειρά, 2.000 μέτρα

ύψος.

Β: Είναι περιοχή πού έχει άπειρα μονοπάτια.

Ντ.: Ξέρετε αύτά τά μονοπάτια άπό προσωπική πείρα;

Β: Ναι, έχω περάσει πολλές φορές.

Ντ.: Τότε μπορούμε νά προχωρήσουμε στό έπόμενο θέμα*.

Ό Μπαντόλιο έξακολουθούσε τις προσπάθειες νά έμποδίσει τό

εγχείρημα, άλλά, παρόλο πού άπείλησε νά παραιτηθεί, τό μόνο πού

κατάφερε ήταν ν' άναβληθεί ή μέρα τής έπίθεσης γιά τις 28 Οκτωβρίου.

Στό μεταξύ ό Τσιάνο έτοίμασε τό τελεσίγραφο γιά τήν

Ελλάδα, πού τό χαρακτήρισε έτσι: Φυσικά τό έγγραφο δέν άφήνει

άλλη διέξοδο στούς Έλληνες: ή θά δεχτούν τήν κατοχή ή θά γίνει

πόλεμος (35).

Στις 3 τό πρωί τής 28ης "Οκτωβρίου ό ίταλός πρεσβευτής Γκράτσι

έγχείρισε στόν Μεταξά τό τελεσίγραφο (36), πού έληγε στις 6.

"Ανάμεσα σ' άλλα, ή "Ιταλία άπαιτούσε καί τό δικαίωμα νά καταλάβει

ορισμένα στρατηγικά σημεία στό έλληνικό έδαφος. Όταν ό

Μεταξάς ρώτησε τόν Γκράτσι γιά ποιά σημεία πρόκειται, έκείνος δέν

μπορούσε ν' άπαντήσει συγκεκριμένα (37). Ό Μεταξάς άπέριψε τό

τελεσίγραφο.

Στις 12 "Οκτωβρίου ό Μουσολίνι είχε πει πώς ό Χίτλερ θά πληροφορούνταν

τήν εισβολή του στήν Ελλάδα άπό τις έφημερίδες.

Γενικά μετά τή γερμανική έπίθεση στήν Ελλάδα υποστηρίζουν

πάντα πώς ή Ιταλία ένέργησε σέ συνεννόηση μέ τή Γερμανία. Γιά_τούτο είναι ανάγκη νά εξετάσουμε αύτό τό θέμα λεπτομερέστερα....

_Μπορούμε λοιπόν νά διαπιστώσουμε σαφώς πώς ό Χίτλερ ήταν

άντίθετος μέ τήν έπίθεση τού Μουόολίνι στήν Ελλάδα καί δέν ήξερε

τίποτα τό θετικό γι' αύτήν. Οί λόγοι τής διαγωγής του αύτής είναι

πολύπλοκοι. Ανεξάρτητα άπό τή συμπάθειά του γιά τήν Ελλάδα, ό

Χίτλερ δέν ήθελε πόλεμο στά Βαλκάνια. Ή Ελλάδα δέν^ταν βέβαια

μέ τό μέρος τών δυνάμεων τού Άξονα, άλλά δεχόταν καί τή

βρετανική έπιροή, γιαυτό ό Χίτλερ έκανε στρατηγικούς ύπολογισμούς

σχετικά μέ τήν Ανατολική Μεσόγειο καί τις άγγλικές θέσεις σ' αύτήν

καί προσπαθούσε νά πείσει καί τόν Μουσολίνι. Στόχος μιάς ένδε-

χόμενης έπιχείρησης θά ήταν ή Κρήτη μέ παράλληλη ιταλική ένέρ-

γεια στήν Αίγυπτο (46). Σέ γράμμα τής 20ής Νοεμβρίου τού 1940

πρός τόν Μουσολίνι, ό Χίτλερ έγραφε: Όταν σάς παρακάλεσα νά

μέ δεχτείτε στή Φλωρεντία, έκανα τό ταξίδι έλπίζοντας νά μπορέσω

νά σάς έκθέσω τις σκέψεις μου πριν άκόμα άρχίσει ή έπαπειλούμενη

σύγκρουση μέ τήν Ελλάδα - γιά τήν όποια είχα πολύ λίγες πληροφορίες.

Καταρχήν ήθελα νά σάς παρακαλέσω να άναβάλετε γιά λίγο

τή δράση, άν είναι δυνατόν ώσπου νά 'ρθει μιά πιό εύνοϊκή έποχή,

καί οπωσδήποτε μέχρι τις άμερικανικές προεδρικές έκλογές. Ήθελα

κυρίως νά σάς παρακαλέσω, Ντούτσε, νά μήν προχωρήσετε σέ καμιά

ένέργεια άν δέν προηγηθεί μιά άστραπιαία κατάληψη τής Κρήτης・

γιά τό σκοπό αύτό ήθελα νά σάς κάνω συγκεκριμένες προτάσεις, γιά

τή χρησιμοποίηση μιάς γερμανικής μεραρχίας αλεξιπτωτιστών καί

μιάς μεραρχίας άεραγημάτων (47).

Στό ίδιο γράμμα εξηγεί στόν Μουσολίνι πώς ή ιταλική ενέργεια

δημιούργησε άμεσο κίνδυνο γιά τις ρουμάνικες πετρελαιοπηγές στό

Πλοέστι, γιατί ή βρετανική άεροπορία άπέκτησε στήν ήπειρωτική

Ελλάδα καί στά νησιά βάσεις έξόρμησης μεγάλης σημασίας.

Αντίθετα μέ τόν Μουσολίνι, πού μέ τήν κατάκτηση τής Ελλάδας

ήθελε νά έξυπηρετήσει καθαρά ιμπεριαλιστικούς σκοπούς, ό Χίτλερ

είχε μιά στρατηγική αντίληψη: ή Κρήτη έπρεπε ν' άποτελέσει

άπό στρατηγική άποψη μιά πολύ προωθημένη άμυντική θέση στήν

Ανατολική Μεσόγειο ένάντια στήν Αγγλία. Ή τελειωτική λύση γιά

τή στρατιωτική κατάσταση στήν Ανατολική Μεσόγειο θά μπορούσε

νά δοθεί έκείνη τήν έποχή μέ τήν κατάκτηση τής Αίγύπτου (48). Ή

άποκοπή τής Ελλάδας άπό τήν άγγλική έπιροή, θά τήν έφερνε δίχως άμφιβολία στό πλευρό τού Αξονα*. Στήν περίπτωση αύτή θά

έμπαινε βέβαια στήν ιταλική σφαίρα έπιροής, χωρίς όμως νά γίνει

ιταλικό προτεκτοράτο. Ή έλληνική άντίσταση καί ή άναγκαιότητα

τής γερμανικής έπέμβασης θά προστάτευαν τήν Ελλάδα γιά νά μή

γίνει ιταλική έπαρχία.

Ή 28η Οκτωβρίου 1940 ήταν μιά αισθητή ήττα τής έλληνικής

έξωτερικής πολιτικής. Βέβαια οί Έλληνες στράφηκαν άμέσως στή

γερμανική αποστολή (49) γιά βοήθεια καί ύποστήριξη, άλλά ό όλος

μηχανισμός τής έπέμβασης τής Γερμανίας ήταν άδύνατος έξαιτίας

τής άλληλεγγύης άνάμεσα στά κράτη τού Άξονα. Στή συνέχεια ή

γερμανική πολιτική γιά τήν Ελλάδα άκολούθησε δυό διαφορετικές

τάσεις: άπό τή μιά προσπάθησε νά μεσολαβήσει στή σύγκρουση, άλλά

ταυτόχρονα έτοίμαζε σχέδια γιά νά ένισχύσει τόν έταίρο τόύ Άξονα

καί νά παραμερίσει τόν άγγλικό κίνδυνο.

Άκόμα καί μετά τήν κήρυξη τού πολέμου άπό τήν Ιταλία, ή

έλληνική έξωτερική πολιτική κράτησε τή γραμμή τής ίσοροπίας καί

δέ φρόντισε νά πάρει έγκαιρα μιά οριστική άπόφαση. Οταν τελικά

άποφάσισε νά στραφεί στή Μεγάλη Βρετανία ήταν πιά πολύ άργά

γιά ούσιαστική βοήθεια.

Απολογητές τού καθεστώτος, όπως ό στρατηγός Παπάγος, έπαι-

νούν τήν έξωτερική πολιτική τού Μεταξά σάν έθνική, ρεαλιστική,

ήθική καί θαρραλέα, σάν μιά περήφανη πολιτική, άντάξια τής χώρας

άπ' όπου ξεπήδησε ό μεγαλύτερος πολιτισμός τού κόσμου.

Έχουμε τή γνώμη πώς τό βασικό λάθος τού Μεταξά ήταν άκριβώς

ή πολιτική τής ίσοροπίας καί τής άμφιταλάντευσης. Τό παιχνίδι γιά

τήν έξουδετέρωση τής Ιταλίας μέ τή βοήθεια τής Γερμανίας θά είχε

άποτέλεσμα - όσο καιρό μπορούσε - νά πείθει γιά τήν έντιμη

στάση τής Ελλάδας, έφόσο δέ θά συνέβαινε καμιά άτυχία, όπως ή

άπουσία τού Χίτλερ στήν κρίσιμη στιγμή. Ό Μεταξάς έκανε βέβαια

ορισμένες προσπάθειες ν' άποδείξει στή Γερμανία τήν ούδετερότητά

του, άλλά αύτά ήταν μόνο ήμίμετρα. Μή μπορώντας ν' άποφασίσει ν'

άποκρούσει τις άγγλικές έγγυήσεις - πού όπως είδαμε είχαν μάλιστα

άνανεωθεί - έξακολούθησε νά φαίνεται ύποπτος στή Γερμανία

σάν πιθανός σύμμαχος τής Μεγάλης Βρετανίας. Άπό τήν άλλη,

έπειδή στηριζόταν καί στή Γερμανία, ή Αγγλία δέν μπορούσε νά τόν

θεωρήσει σοβαρό σύμμαχό της. Βέβαια ή άγγλική πολιτική προσπάθησε

νά έμποδίσει τήν Ελλάδα νά στραφεί όλότελα στό στρατόπεδο

τού Άξονα, δέν ήταν όμως πρόθυμη νά προσφέρει συγκεκριμένη

βοήθεια (50), έπειδή έκτιμούσε έλάχιστα τήν έλληνική δύναμη άντίστασης.

Ά ς άνακεφαλαιώσουμε: ή άμφιταλάντευση τού καθεστώτος οδήγησε

τήν Ελλάδα ν' άντιμετωπίσει μόνη της τήν ιταλική έπίθεση. Άν

ή Μεγάλη Βρετανία τήν ύποστήριξε άργότερα, αύτό δέν τό χρωστάει

στήν έξυπνη έξωτερική πολιτική τού καθεστώτος της άλλά στήν άπο-

φασιστική άντίσταση τού ελληνικού λαού.

Τό όχι τού Μεταξά στις 28 Όκτωβρίου 1940 βάζει μιά σειρά

άπό έρωτήματα. Πώς έξηγείται τό ότι ένα φασιστικό καθεστώς

στράφηκε ένάντια στή φασιστική Ιταλία -. άφού μάλιστα ό Μεταξάς

έπρεπε νά ξέρει πώς ή τύχη τού καθεστώτος του ήταν στενά

συνδεμένη μέ τήν τύχη τών ολοκληρωτικών καθεστώτων τής Ιταλίας

καί τής Γερμανίας; Σέ περίπτωση πού νικούσαν οί σύμμαχοι, τά

καθεστώτα αύτά - καί μαζί τους καί τό καθεστώς τής 4ης Αύγούστου

- θά έξαφανίζονταν. Άλλά καί μέ τή νίκη τού Άξονα ή

Ελλάδα θά βρισκόταν μέ τό μέρος τών ήττημένων καί τό καθεστώς

της θά έπεφτε. Άν ό Μεταξάς ήταν πεισμένος γιά τή νίκη τών δημοκρατιών,

τότε γιατί δέν άλλαζε τό πολιτικό του σύστημα; Άν

άντίθετα πίστευε πώς θά νικούσαν οί δυνάμεις τού Άξονα, γιατί δέν

πέρασε στό στρατόπεδό τους;

Ό Πυρομάγλου πιστεύει πώς ό Μεταξάς διαχώρισε τήν τελευταία

στιγμή τή θέση του άπό τό φασιστικό καθεστώς πού ό ίδιος είχε

οικοδομήσει στήν Ελλάδα, γιά νά παραμείνει Έλληνας καί νά

συμφιλιωθεί μέ τό λαό (52). Τή γνώμη του αύτή τή βασίζει σέ μιά

όμιλία πού έκανε ό Μεταξάς στούς έκδοτες καί άρχισυντάκτες τού

άθηναϊκού τύπου στις 30 Όκτωβρίου. Σ' αύτήν άναφέρει ότι στράφηκε

ένάντια στήν ιταλική έπίθεση καί γι' άλλους λόγους καί έπειδή

ήθελε ν ' άποφύγει τή διαίρεση καί τόν άκρωτηριασμό τής Ελλάδας,

όπως στόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ό έλληνικός λαός δικαιολογημένα

θά στρεφόταν ένάντια σέ μιά κυβέρνηση πού θά τόν καταδίκαζε

σέ έκούσια ύποταγή καί διαμελισμό μόνο καί μόνο γιά ν'

άποφύγει έναν πόλεμο (53).

Ό Πυρομάγλου έχει δίκιο ώς ένα βαθμό μόνο. Ό Μεταξάς άντι-

τάχθηκε στό ιταλικό τελεσίγραφο γιά δυό λόγους: πρώτο, έπειδή σάν

έθνικιστής πού ήταν, ήταν άντϊθετος στήν ιταλική άξΐωση γιά ύποταγή, καί δεύτερο έπειδή - κι αύτό θά πρέπει νά μετράει περισσότερο

- φοβόταν λαϊκή έξέγερση, όπως φαίνεται καί άπό τήν

ομιλία του. Μιά τέτοια λαϊκή έξέγερση θ' άνέτρεπε τό καθεστώς, όπως

καί στή Γιουγκοσλαδία. Δέν μπορούμε βέβαια νά ξέρουμε μέ σιγουριά

τό πρωταρχικό κίνητρο τού Μεταξά・ κάθε διαχωρισμός του άπό

τό καθεστώς θά είχε προϋπόθεση μιά άλλαγή στή σκέψη του. Ό

Μεταξάς όμως δέν άπαρνήθηκε τήν ιδεολογία του...

ΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ΄ΕΠΟΣ - ΜΙΑ  ΧΑΜΕΝΗΝΙΚΗ

Σέ τούτο τό κεφάλαιο θά κάνουμε άρχικά μιά έπισκόπηση τών

στρατιωτικών έπιχειρήσεων πού έγιναν στήν Αλβανία μέχρι τή

σταθεροποίηση τού μετώπου, τό Φεβρουάριο τού 1941・ θ' άκολου-

θήσει μιά άνάλυση τών στρατιωτικών μέτρων τών Ελλήνων καί μια έξέταση τής εσωτερικής καί εξωτερικής πολιτικής κατάστασης αυτής

τής περιόδου.

Στις πεντέμισι τό πρωί τής 28ης Οκτωβρίου 1940, μισή ώρα πριν

λήξει τό ιταλικό τελεσίγραφο, ιταλικά στρατεύματα πέρασαν τά

έλληνικά σύνορα. Ό ιταλικός στρατός κινήθηκε βασικά πρός τρεις

•κατευθύνσεις・ στήν άριστερή πτέρυγα προωθήθηκε ή τρίτη Μεραρχία

Αλπινιστών Τζούλια μέ κατεύθυνση ,τή διάβαση τού Μετσόβου・

στή δεξιά πτέρυγα έπιτέθήκε ή 51η Μεραρχία Πεζικού Σιένα μαζί

μέ τό τρίτο Σύνταγμα Γρεναδιέρων καί μονάδες μελανοχιτώνων, άπό

τήν Κονίσπολη μέ κατεύθυνση τις Φιλιάτες. Στό κέντρο βρισκόταν ή

23η Μεραρχία Πεζικού Φεράρα καί ή 131η Μεραρχία Τεθωρακισμένων

Κένταυρος, ένισχυμένες μέ μονάδες "Αλβανών καί μελα-

νοχιτώνων・ γενική κατεύθυνση κρούσης αύτών τών τμημάτων ήταν ή

Έλαία-Γ ιάνενα.

Οί έλληνικές μεθοριακές μονάδες ύποχώρησαν στήν άπό τά πριν

έτοιμασμένη προσωρινή γραμμή άμυνας. Στις μέρες πού άκολού-

θησαν, μέχρι τις 8 Νοεμβρίου ή εισβολή τών Ιταλών άπό τή δεξιά

καί τήν άριστερή πτέρυγα έφτασε ώς τήν Ηγουμενίτσα καί τό

Μέτσοβο. Άν χανόταν τό πέρασμα τού Μετσόβου, οί έπιπτώσεις γιά

τήν έλληνική άμυνα θά 'ταν βαριές, γιατί τό πέρασμα αύτό άποτε-

λούσε τό μοναδικό δρόμο έπικοινωνίας άπό τ' άνατολικά πρός τά

δυτικά, άνάμεσα στή Θεσσαλία καί τήν Ήπειρο. (Βλέπε χάρτη στή

σελίδα ). Ή κατάληψη τού περάσματος θ' άνοιγε στούς Ιταλούς

τό δρόμο γιά τήν πεδιάδα τής Θεσσαλίας καί γιά τά Γιάνενα.

Έλληνικά τμήματα έσπευσαν τότε στή θέση πού κινδύνευε, συγκεντρώθηκαν

στό πεδίο τής μάχης καί πέρασαν στήν'έπίθεση.

Ή ιταλική μεραρχία ≪Τζούλια≫ είχε στό μεταξύ προωθηθεί στις

κοιλάδες καταμήκος τού Μετσόβου, βασίζοντας τήν άσφάλειά της

κυρίως στά τεθωρακισμένα της. Δέν κατέλαβε όμως τά ύψώματα πού

περικλείνανε αύτές τις κοιλάδες. Έδώ έγινε τότε ή έπίθεση τών

έλληνικών τμημάτων. Προελαύνοντας στά ύψώματα τή νύχτα τής

10ης πρός 11η Νοεμβρίου, τά έλληνικά τμήματα τών εύζώνων

έφτασαν στά μετόπισθεν τής ιταλικής μεραρχίας καί τό πρωί τής

11ης Νοεμβρίου έπιτέθηκαν. Ή μεραρχία τών άλπινιστών ύποχώ-

ρησε μέ μεγάλες άπώλειες. Τά έλληνικά στρατεύματα προωθήθηκαν

καί στις 13 Νοεμβρίου έφτασαν πολύ κοντά στήν Κόνιτσα, πού έπεσε

στις 16.11. Έτσι άποκρούστηκε ή πιό βαθιά ιταλική διείσδυση.

Άλλά καί στήν άλλη πτέρυγα κατάφεραν οί Έλληνες νά σταματήσουν

τήν ιταλική έπέλαση καί νά άπωθήσουν τούς Ιταλούς στήν

άρχική άμυντική γραμμή. Τό μέτωπο σταθεροποιήθηκε στις 13

Νοεμβρίου・ άπό τις 14 Νοεμβρίου ό έλληνικός στρατός άνέλαβε την πρωτοβουλία.

Στις 14 Νοεμβρίου άρχισε ή έλληνική άντεπίθεση. Στή δεξιά

πτέρυγα τών Ελλήνων ή πρώτη σημαντική άλβανική πόλη, ή Κορυ-τσά, έπεσε στις 22 Νοεμβρίου. Τό Γ' Σώμα Στρατού, ύπό τις διαταγές

τού στρατηγού Τσολάκογλου - τό τμήμα τής Δυτικής Μακεδονίας

- κατέλαβε τήν οροσειρά Μοράβα, πού είχε μεγάλη στρατηγική

σημασία, καί τή διάβαση Κιάφε-Κάριτ. Τό Β' Σώμα Στρατού, ύπό τις

διαταγές τού στρατηγού Παπαδόπουλου, έφτασε μέ τήν άντεπίθεση

στά άλβανικά σύνορα καί πέρασε σ' όλο της τό μήκος τήν όδό

Κιάφε-Κάριτ-Λεσκοβίκι. Στήν άριστερή πτέρυγα τό Α' Σώμα Στρατού,

ύπό τις διαταγές τού στρατηγού Κοσμά, άπώθησε τούς Ιταλούς

πέρα άπ' τά σύνορα. Μέχρι τότε ή έκστρατεία ήταν άμυντική・ άπό τή

στιγμή όμως πού ό ελληνικός στρατός πέρασε τά σύνορα έπρεπε ν'

άποφασιστεί άν όλες όΐ διαθέσιμες ελληνικές δυνάμεις θά συγκεντρώνονταν

στήν άριστερή πτέρυγα γιά νά καταλάβουν τό λιμάνι

τής Αύλώνας. Αύτό θά σήμαινε σκληρές μάχες, άλλά μόνο έτσι θά

μπορούσε νά ένισχυθεί ό έφοδιασμός άπό τή θάλασσα. "Αλλιώτικα ή

έπίθεση θά 'πρεπε νά συνεχιστεί στά βορειοανατολικά, όπου ό

έχθρός είχε πληγεί βέβαια σοβαρά άλλά αύτό δέν τού δημιουργούσε

κίνδυνο γιά κανένα στρατηγικό σημείο καί τό έδαφος ήταν πολύ

ορεινό (1).

Γιά λόγους γεωγραφικούς, κλιματολογικούς κι όχι βέβαια λιγότερο

γιά λόγους έφοδιασμού, ή έλληνική άνώτατη διοίκηση άποφάσισε

καταρχήν γιά τήν πρώτη δυνατότητα. Τό σώμα στρατού Μακεδονίας

(Τσολάκογλου) άνέλαβε τήν άποστολή νά έξασφαλίσει τό οροπέδιο

τής Κορυτσάς καί στήν έξέλιξη τού άγώνα κατάφερε νά προωθηθεί

καταμήκος τού Αώου ποταμού, σχεδόν μέχρι τήν Κλεισούρα. Ή

έπίθεση ένάντια στήν Αύλώνα θ' άρχιζε μ' ένα ρήγμα τού Α'

Σώματος Στρατού στό πέρασμα τής Κακαβιάς. Στις 8 Δεκεμβρίου

έπεσε τό Αργυρόκαστρο. Ή άριστερή πτέρυγα έφτασε στούς Άγιους

Σαράντα στις 6 Δεκεμβρίου κι άνοιξε έτσι τό δρόμο γιά τή θάλασσα.

Στά μέσα Δεκεμβρίου τά έλληνικά στρατεύματα βρίσκονταν πολύ

κοντά στήν Αύλώνα, ή όποια όμως άμυνόταν σκληρά. Στις 28

Δεκεμβρίου ό έλληνικός στρατός κρατούσε μιά γραμμή άπό τήν

Άδριατική, Τεπελένι - Κλεισούρα - λίμνη Οχρίδας.

Μετά άπό ένα μικρό διάλειμμα ό έλληνικός στρατός ξανάρχισε τήν

έπίθεση στις 30 Δεκεμβρίου, άλλά δέ συγκέντρωσε πιά τις δυνάμεις

του στήν Αύλώνα- αύτή τή φορά προτίμησε τόν κεντρικό τομέα, τήν

Κλεισούρα. Ώ ς τά μέσα Φεβρουάριου τό μέτωπο εύθυγραμμίστηκε

άλλά δέ δόθηκε κανένα άποφασιστικό χτύπημα.

Ό έλληνικός στρατός έμεινε σ' αύτή τή θέση καί δέν άνέλαβε

καμιά άλλη πρωτοβουλία. Οταν τό Μάρτιο ό Μουσολίνι άρχισε τήν

άντεπίθεση μέ τρία σώματα στρατού καί 400 καταδιωκτικά άερο-

πλάνα, μέ γενική κατεύθυνση κρούσης τό κέντρο τού μετώπου, ό

έλληνικός στρατός όχι μόνο άντεξε στό πλήγμα, άλλά καί προκάλεσε

μεγάλες άπώλειες στούς Ιταλούς. Στις 16 Μαρτίου ό Μουσολίνι

σταμάτησε τήν έπίθεση, άφού είχε πιά καταλάβει πώς δέ θά κατά-φερνε νά πετύχει κάποιο ρήγμα. Αύτό τό θέατρο τών έπιχειρήσεων

ξαναμπήκε σέ κίνηση μόνο μέ τή γερμανική επίθεση στήν Ελλάδα.

Σ ' αύτή τή σύντομη παρουσίαση τής έξέλιξης τού πολέμου άποφύ-

γαμε σκόπιμα κάθε έρμηνεία τών στρατιωτικών μέτρων πού πάρ-

θηκαν, έπειδή ή άναλυτική έξέτασή τους θ' άπέβαινε σέ βάρος τής

σαφήνειας τής περιγραφής. Οί πηγές γιά τόν άλβανικό πόλεμο είναι

άνεπαρκέστατες. Ό Παπάγος - στά πολεμικά του άπομνημονεύ-

ματα πού άναφέραμε πιό πριν - δημοσίεψε μερικά έγγραφα κατ'

έκλογή, γιά ν' άποδείξει τήν ορθότητα τών ενεργειών καί τών

άπόψεών του. Άκόμα καί ή ήμιεπίσημη ιστορία πού έκδόθηκε μέ

έντολή τού Γενικού Επιτελείου δέν περιέχει καμιά κριτική άποψη

(2). Ή μοναδική κριτική έρευνα πού έγινε μέχρι τώρα, ή λεγάμενη

άναφορά Καθηνιώτη, άποκρύφτηκε. Ό άντιστράτηγος Δημήτριος

Καθηνιώτης ήταν ένας άπ' τούς έξέχοντες δημοκρατικούς άξιωμα-

τικούς τού στρατού・ είχε ύπηρετήσει ώς άρχηγός τού Γενικού Ε π ιτελείου,

ώς πρόεδρος τού Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου καί

ώς διοικητής τής Σχολής Πολέμου γιά έπιτελικούς άξιωματικούς (3).

Στά 1941 ή έξόριστη κυβέρνηση τού Τσουδερού άνέθεσε στόν Καθηνιώτη

καί σέ άλλους άνώτατους άξιωματικούς νά γράψουν μιά

κριτική ιστορία τού πολέμου κατά τών Ιταλών καί τών Γερμανών.

Ό Καθηνιώτης συνέταξε μιά .έκθεση άπό 1500 σελίδες μέ τίτλο ≪Ή

ιστορία τών στρατιωτικών έπιχειρήσεων 1940-1943≫ (4), άλλά τό

ελληνικό Γενικό Επιτελείο τήν άπέκρυψε άμέσως μετά τήν έκδοσή

της τό 1943*. Τό 1946 ό Καθηνιώτης δημοσίεψε μιά συντομευμένη

έκδοση μέ τίτλο ≪Αί κυριότεραι στρατηγικοί φάσεις τού πολέμου

1940-1941≫ (5).

Στήν έκθεση αύτή ό Καθηνιώτης διαπιστώνει πώς τό ελληνικό

Γενικό "Επιτελείο είχε πριν άπ' τόν πόλεμο άποκτήσει πέρα γιά πέρα

γαλλική νοοτροπία σχετικά μέ τήν άμυνα. Έλπιζε πώς θά μπορούσε

ν' αμυνθεί άπέναντι στούς Βουλγάρους μέ ενίσχυση τής γραμμής

Μεταξά. Ή ιταλική άπειλή πού ήρθε άπό τήν Αλβανία άντιμετωπί-

στηκε άπό τό Γενικό Επιτελείο μέ τή συγκρότηση μιάς σειράς

αμυντικών σχεδίων πού όλα τους περιείχαν τήν ίδια άντΐληψη:

Οπισθοχώρηση σ' ένα σύστημα πέντε άμυντικών γραμμών, πού

βρίσκονταν ή μιά μετά τήν άλλη. Ό Καθηνιώτης διαπίστωσε πώς άπ'

όλα αύτά τά σχέδια μόνο τό σχέδιο ΙΒ6 πρόβλεπε έπιθετική έπιχείρηση,

άλλά κι αύτό κατά τρόπο άμφίβολο. Στήν εισαγωγή τού

βιβλίου του λέει πώς άν είχε βρει έστω καί μιά διαταγή γιά έπίθεση,

θά τή θεωρούσε άπόδειξη πώς ύπήρχε έστω κι ένας στρατιωτικός

προγραμματιστής πού δέν είχε τυφλωθεί άπό τό γαλλικό πνεύμα (6).

* Γιά παρόμοιο λόγο - κριτική τού Γενικού Επιτελείου - απαγορεύτηκε

καί τό πρώτο βιβλίο τού Πυρομάγλου, Η Εθνική Αντίστασις ('Αθήναι,

1947).

Σ' αντίθεση μέ τόν παραπάνω ισχυρισμό τού Καθηνιώτη έρχεται,

όπως φαίνεται, τό υπόμνημα τού Παπάγου μέ ημερομηνία 13 Μαρ-

τίου1940, όπου έκθέτει επιθετικά σχέδια γιά τή δημιουργία βαλκανικού

μετώπου μαζί μέ τούς συμμάχους*. Σ' αύτό τό υπόμνημα, όπως

καί στό έπόμενο, ή Σοβιετική Ένωση, μαζί μέ τή Γερμανία καί τήν

Ιταλία, άναφέρεται σάν πιθανός έπιτιθέμενος. Σ' αύτά τά σχέδια

υπάρχουν έγγραφα συνομιλιών άπό τήν έποχή τών επιτελικών δια-

βουλεύσεων μέ τό γαλλικό έπιτελείο, όταν άκόμη ή δημιουργία

βαλκανικού μετώπου ήταν ύπό συζήτηση. Αύτά τά σχέδια δέν

άφορούσαν τις καθαρά έλληνικές σκέψεις. Τά σχέδια τού Παπάγου

γιά τήν έλληνική άμυνα ένάντια στήν Αλβανία καί τή Βουλγαρία

είχαν καθαρά άμυντική μορφή (7).

Ό Καθηνιώτης άναφέρει άκόμη πώς τό έλληνικό Γενικό Επιτελείο

είχε καταλήξει στήν ιδέα μιάς ήρωικής άντίστασης κι ένός γρήγορου

άλλά ένδοξου τέλους (8). Στις άνώτατες στρατιωτικές υπηρεσίες

έπικρατούσε ηττοπάθεια. Ό Καθηνιώτης δημοσίεψε μάλιστα μιά

χαρακτηριστική διαταγή τής άνώτατης διοίκησης πρός τό διοικητή

τής 8ης μεραρχίας, πού λέει:

Μόνο οί έπιτυχίες στό μέτωπο έφεραν κάποια άλλαγή στή νοοτροπία

τους (9). Παράλληλα όμως μ' αύτή τή λαθεμένη στάση τών

έλλήνων άξιωματικών, ύπήρχαν καί συγκεκριμένες ενέργειες τού

ίδιου τού Μεταξά πού θά μπορούσαν νά έχουν ολέθριες συνέπειες.

Ακολουθώντας γερμανική συμβουλή ό Μεταξάς δέν είχε κάνει

έπιστράτευση έγκαιρα ούτε είχε πάρει άλλα μέτρα στήν Ήπειρο (10).

Ό Στρατάρχης Ούίλσων άναφέρει σχετικά στά άπομνημονεύματά

του μέ τρόπο έπιγραμματικό: Ή έλληνική κυβέρνηση δέν είχε κάνει

κανενός είδους προετοιμασία στήν Ήπειρο γιά νά μπορέσει ν'

άντιμετωπίσει αύτή τήν έπίθεση (11).

Άν τελικάόέλληνικός στρατός άπέκρουσε τήν ιταλική έπίθεση

καί οί έλληνικές μονάδες άνέλαβαν - έστω καί δίχως προκαθορισμένο

σχέδιο - τήν άντίσταση καί άναχαίτισαν τήν ιταλική

εισβολή στό Μέτσοβο, αύτό έγινε μονάχα έξαιτίας τής αύθόρμητης

κινητοποίησης ολόκληρου τού λαού (12). Οί πρώτες δυσκολίες

έφοδιασμού ύπερνικήθηκαν χάρη στήν αύθόρμητη προθυμία τού

λαού νά προσφέρει βοήθεια: άντρες, γυναίκες καί παιδιά άπό τά

ορεινά χωριά βοήθησαν νά μεταφερθούν πολεμοφόδια κι ένισχύσεις

στά βουνά (13).

Άκόμα καί μετά τήν έπιστράτευση τά προβλήματα ήταν τεράστια.

Στό μέτωπο οδηγούσαν δυό δρόμοι μονάχα: ό ένας στά δυτικά κι ό άλλος στ' άνατολικά τής οροσειράς τής Πίνδου, σέ ύψος πάνω άπό

2000 μέτρα. Σιδηροδρομική έπικοινωνία μέ τήν Ήπειρο δέν ύπήρχε.

Ό έλληνικός στρατός είχε έλάχιστα φορτηγά, γιαυτό τά περισσότερα

τμήματα ήταν άναγκασμένα νά πεζοπορούν μέχρι τό μέτωπο. Οί

στρατιώτες ύπόμειναν άδιαμαρτήρητα όλες αύτές τις ταλαιπωρίες μέ

τήν πίστη πώς θά νικούσαν τούς Ιταλούς (14). Γ

Ά ν λογαριάσουμε τήν κινητοποίηση τού λαού, ό πόλεμος είχε γίνει

λαϊκός, μέ χαρακτηριστικά θρησκευτικού πολέμου (15). Ό Σταυ-

ριανός ισχυρίζεται πώς ό έλληνας στρατιώτης μαχόταν μέ πάθος γιά

τή χώρα του καί γιά τήν έλευθερία του, έπειδή οί εισβολείς ήταν

φασίστες・ ένιωθε έτσι πώς κάθε χτύπημα ένάντια στούς ξένους

φασίστες θ' άποτελούσε καί χτύπημα ένάντια στούς φασίστες τής

χώρας του (16).

Ό ταξίαρχος Μάγερς, μετέπειτα αρχηγός τής Βρετανικής Στρατιωτικής

Αποστολής στούς έλληνες άντάρτες, χαρακτηρίζει έτσι τόν

πόλεμο στήν Αλβανία: Στήν άλβανική έκστρατεία ό μόνος πού

πολέμησε ήταν ό λαός τής Ελλάδας, καί μάλιστα ύπέροχα καί παρά

τήν ύπαρξη τακτικού στρατού. Ή θέληση τού λαού άνάγκασε τόν

τακτικό στρατό νά πολεμήσει γιά νά μή ντροίτιαστεί. Ό λαός πολέμησε,

καί πέρασε μάλιστα στήν έπίθεση παρόλο πού οί έπαγγελ-

ματίες άξιωματικοί... όχι μόνο δέ θέλησαν νά πολεμήσουν, άλλά καί

στάθηκαν άνίκανοι γιά κάτι τέτοιο κι άκόμα δέν είχαν τό θάρρος νά

οδηγήσουν τόν έλληνικό στρατό ένάντια στούς εισβολείς*.

Τήν ώρα πού ό λαός άντιστεκόταν παθιασμένα στόν εισβολέα, ό

Μεταξάς προσπαθούσε - γιά λόγους πολιτικούς - νά μήν άφήσει

αύτό τόν άγώνα νά έξελιχτεί σέ πλήρη έπιτυχία. Παραπάνω είπαμε

πώς, έπειτα άπό συμβουλή τών Γερμανών, είχε έμποδίσει τήν έγκαιρη

επιστράτευση. Τώρα, γιά τόν ίδιο λόγο, εμπόδιζε τήν έλληνική

νίκη στήν Αλβανία. Ή δύναμη κρούσης τού στρατού δέν έπρεπε νά

γίνει πολύ μεγάλη, γιαυτό ένα άπό τά πρώτα του μέτρα άφορούσε τό

σώμα τών άξιωματικών. Στά 1935 είχαν απομακρυνθεί άπό τό

στρατό 600 δημοκρατικοί άξιωματικοί, μετά τό δημοκρατικό κίνημα.

Ό Μεταξάς δέν μφησε αύτούς τούς αξιωματικούς νά καταταγούν

πάλι στό στρατό, μόλο πού ύπήρχε μεγάλη έλλειψη άξιωματικών.

Άνάμεσά τους ύπήρχαν καί άρκετοί έξαιρετικά ικανοί άντρες, όπως

π.χ. ό στρατηγός Πάγκαλος*. Άλλοι λόγοι γι' αύτή τήν ενέργεια

ήταν ό φόβος τού Μεταξά γιά ενδεχόμενο δημοκρατικό πραξικόπημα καθώς καί τό μίσος τού Γεωργίου γι' αυτούς τούς αξιωματικούς.

Πέρα άπ' αύτά όμως, θά πρέπει νά έπαιξε κάποιο ρόλο καί ή

προσωπική ματαιοδοξία τού δικτάτορα, πού δέν άνεχόταν κανέναν

ικανό άξιωματικό στό περιβάλλον του κι ήθελε νά διευθύνει ό ίδιος

τήν έκστρατεία. Γιά τό λόγο αύτό άκόμα καί τό έπιτελείο τού

έλληνικού στρατού δέν μεταφέρθηκε στό μέτωπο, άλλά έμεινε στήν

Αθήνα, στό ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία. Οί άπανωτές έπεμβάσεις

τού Μεταξά στήν καθοδήγηση τού στρατού έχουν άμεση σχέση μέ τήν

πολιτική του, μέ τό ότι δηλαδή ήθελε ν' άποκρούσει τήν Ιταλία μέ τή

βοήθεια τής Γερμανίας. Χαρακτηριστικό αύτής τής περιόδου είναι

πώς οι έλληνογερμανικές σχέσεις σπάνια άκολσυθούσαν τήν κανονική

διπλωματική όδό: οί συνομιλίες συνεχίζονταν μέ μεσάζοντες ή

άπό άλλα άνεπίσημα κανάλια. Κάθε περιγραφή αύτών τών έπαφών

παρουσιάζει σημαντικές δυσκολίες, γιατί ό ίδιος ό χαρακτήρας τους

δέ μάς έπιτρέπει νά τις γνωρίζουμε έπαρκώς. Σέ σχέση μέ τις έξε-

λίξεις στό άλβανικό μέτωπο μπορούμε νά διακρίνουμε δύο φάσεις

στίς έλληνογερμανικές σχέσεις: τήν πρώτη άπό τήν κήρυξη τού

πολέμου ώς τά τέλη Νοεμβρίου, καί τή δεύτερη άπό τις άρχές

Δεκεμβρίου 1940 ώς τις άρχές Ίανουαρίου 1941.

Στίς άρχές καί τά μέσα Νοεμβρίου, ό έλληνας πρεσβευτής στό

Βερολίνο Ρίζος - Ραγγαβής είχε τήν έντύπωση πώς τό Βερολίνο ήταν

πρόθυμο νά μεσολαβήσει. Ή Ελλάδα θά 'πρεπε νά κάνει μερικές

έντιμες παραχωρήσεις・ μετά οί έχθροπραξίες θά σταματούσαν

(17). Ωστόσο προϋπόθεση γιά κάτι τέτοιο ήταν νά μήν πάθει ή

Ιταλία τόσο μεγάλη ήττα ώστε νά χάσει τό γόητρό της (18). Μ' αύτές

τις διαπραγματεύσεις ό Χίτλερ έπιδίωκε δυό σκοπούς: Άπό τή μιά

ήθελε ν' άσκήσει έπιροή στήν Ελλάδα, ώστε νά σιγουρευτεί πώς δέν

πρόκειται νά γίνει καμιά βρετανική έπίθεση άπό τό έλληνικό έδαφος

ένάντια σέ περιοχές γερμανικών συμφερόντων・ άπό τήν άλλη φοβόταν

μιά βρετανική άεροπορική έπίθεση στις ρουμανικές πετρελαιοπηγές

στό Πλοέστι. Ήθελε όμως νά κερδίσει καί χρόνο: άν οί

Έλληνες δέ συνέχιζαν τις έπαφές τους μέ τούς Βρετανούς καί σταματούσαν

τή σύγκρουση μέ τήν Ιταλία, ή γερμανική έπέμβαση δέ θά

είχε λόγο νά γίνει. Διαφορετικά ή κατάσταση θά 'πρεπε νά ξεκαθαριστεί

σέ κείνο τό σημείο (19).

Αύτοί οί πρώτοι υπαινιγμοί τής γερμανικής προθυμίας γιά μεσολάβηση

θά πρέπει νά ήταν άρκετά σοβαροί. Ό Χίτλερ βέβαια δέν

ήταν διατεθειμένος νά πληρώσει άκριβά τήν άποφυγή ένός βαλκανικού

πολέμου, όπως νομίζει ό Σράμ φόν Τάντεν_(20), δέν είχε

όμως καί κανένα ιδιαίτερο συμφέρον νά έπέμβει στήν Ελλάδα. Τό

πιό πιθανό είναι πώς θά μπορούσε νά γίνει κάποιος συμβιβασμός εις

βάρος τής Ελλάδας βέβαια. Αύτές οί πρώτες μεσολαβητικές προσπάθειες

πρέπει νά ξεχωριοτούν άπό μιά σειρά προτάσεων πού είχαν

γίνει μετά τό Δεκέμβριο τού 1940. Γιά τήν έκτίμησή τους όμως πρέπει νά λάβουμε ύποψη τή στρατιωτική κατάσταση στήν Αλβανία

- μιά κι οί προσφορές συμπίπτουν χρονικά μέ τις πρώτες δυσμενείς

έξελίξεις γιά τούς Ιταλούς.

Έπειτα άς μήν ξεχνάμε πώς ή έλληνική άντεπίθεση άπώθησε τούς

Ιταλούς στις άρχές Δεκεμβρίου τού 1940 στήν Αλβανία. Στις 6

Δεκεμβρίου έπεσαν οί Άγιοι Σαράντα καί στις 8 τό Αργυρόκαστρο.

Ή κατάληψη τών Άγιων Σαράντα άνοιξε στόν ελληνικό στρατό τό

δρόμο τού θαλάσσιου εφοδιασμού・ έτσι ή Αύλώνα άπειλήθηκε άμεσα.

Ο Τσιάνο άναφέρει γιά τήν άντίδραση τού Μουσολίνι στις 4

Δεκεμβρίου: Δέν μπορούμε νά κάνουμε πιά τίποτα. Είναι παράλογο

καί γελοίο, άλλά έτσι είναι. Πρέπει νά επιδιώξουμε ανακωχή μέ

τή μεσολάβηση τού Χίτλερ (21). Ό Μουσολίνι άνέθεσε στόν Άλ-

φιέρι, ίταλό πρεσβευτή στό Βερολίνο, νά ζητήσει τή βοήθεια τού

Χίτλερ・ όμως ό Άλφιέρι, πέρα άπ' αύτό, έκανε καί κάποιες πολύ

συγκεχυμένες καί άπραγματοποίητες προτάσεις, όπως π.χ. νά ζητήσει

ή Γερμανία άπό τή Βουλγαρία νά κάνει έπιστράτευση ή ν'

άφήσει τά στράτεύματά της νά κάνουν έπιχειρήσεις στή Ρουμανία

(22).

Ό Χίτλερ άποφάσισε νά πάρει δυό μέτρα: ύστερα άπό μιά

σύσκεψη τής άνώτατης διοίκησης τής Βέρμαχτ στήν καγκελαρία στις

5 Δεκεμβρίου πήρε τήν άπόφαση νά έπέμβει στρατιωτικά στήν

Ελλάδα・ άπό τήν άλλη μεριά όμως προετοίμασε σάν άμεσο μέτρο

μιά πολιτική έπίθεση άντιπερισπασμού σέ μεγάλη κλίμακα. Άμεση

συνέπεια αυτής τής συζήτησης ήταν τό ότι ήρθαν σ' έπαφή ό

άρχηγός τής γερμανικής άντικατασκοπείας ναύαρχος Κανάρης κι ό έλληνας

πρεσβευτής στή Μαδρίτη Περικλής Ιακώβου Άργυρόπουλος,

όταν ό Κανάρης έπισκέφτηκε τόν Φράνκο. Στις 17 Δεκεμβρίου, μέ τή

μεσολάβηση τού πρεσβευτή τής Ούγγαρίας Άντόρκα, έκτέθηκαν

στόν Άργυρόπουλο οί γερμανικές μεσολαβητικές προτάσεις. Ό

Σράμ φόν Τάντεν άναφέρει: Άν ή έλληνική κυβέρνηση είναι

σύμφωνη, ή γερμανική κυβέρνηση θά μεσολαβήσει γιά μιά άνακωχή

στό άλβανικό μέτωπο. Θά στείλει ένα τμήμα τού γερμανικού στρατού

γιά νά παρεμβληθεί άνάμεσα στά δυό άντιμαχόμενα στρατεύματα

καί νά έγγυηθεί έτσι πώς θά πάψουν οί εχθροπραξίες. Ή Ελλάδα

θά διατηρήσει τήν περιοχή πού έχουν κατακτήσει τά στρατεύματά

της στήν Αλβανία μέ μοναδικό άντάλλαγμα νά γίνει ξανά άπόλυτα

ουδέτερη καί νά αναγκάσει άκόμη καί τούς Άγγλους νά έγκαταλεί-

ψουν τή χώρα (23).

Παράλληλα μ' αύτή τή βολιδοσκόπηση τών Γερμανών ό Μεταξάς

ήρθε σ' έπαφή μέ τό γερμανό στρατιωτικό άκόλουθο στήν Αθήνα,

τόν ταγματάρχη φόν Κλέμ, καί τού ζήτησε νά επιδιώξει γερμανική

μεσολάβηση στή σύγκρουση μέ τήν Ιταλία (24).

Άπό τήν πλευρά τής Γερμανίας έγινε ένα άκόμη διάβημα. Ό Κοντουμάς, υπάλληλος τής γερμανικής πρεσβείας, ζήτησε νά έρθει σ'

επαφή μέ άθηναϊους πολιτικούς γιά νά τούς κάνει μεσολαβητική

προσφορά. Τήν ίδια κιόλας μέρα έγινε άλλη μιά προσπάθεια άπό τό

διευθυντή τής Εθνικής Πινακοθήκης τής Αθήνας, Γεώργιο Στρατηγό,

στενό φίλο τού Γεώργιου. Αδερφός τού Γεωργίου Στρατηγού

ήταν ό στρατηγός Ξενοφών Στρατηγός, παλιός άπόφοιτος τής Πρωσικής

Ακαδημίας Πολέμου καί άντιβενιζελικός. Έτσι άπό τή γερμανική

πλευρά έγιναν, όπως φαίνεται, όλες οί έπαφές γιά νά βεβαιωθεί

ή έλληνική κυβέρνηση γιά τή γερμανική προθυμία γιά μεσολάβηση.

Ά ν εξετάσει κανείς άπ' αύτή τή σκοπιά τά γεγονότα τού αλβανικόν

πολέμου, διαπιστώνει πώς ή καθυστέρηση τής έλληνικής έπί-

θεσης συμπίπτει μέ τις προσπάθειες γιά μεσολάβηση. Στις 14 Δεκεμβρίου

ή έλληνική έπίθεση σταμάτησε. Οί καταχωρήσεις στό ήμερολό-

γιο τού Τσιάνο ήχούν αισιόδοξα. Στις 17 Δεκεμβρίου οί Ιταλοί

αναγκάζονται καί πάλι νά ύποχωρήσουν. Στις 19 ό Τσιάνο θρηνεί:

Τώρα πού αύτοί (οί Έλληνες) έφτασαν στήν κοιλάδα τής Σουσίκα

είναι εύκολο νά προχωρήσουν στήν Αύλώνα, καί δέν είναι δύσκολο^

νά φανταστεί κανείς ποιά σημασία θά είχε ή πτώση της (25).

Στις 20 Δεκεμβρίου ό Μουσολίνι άναθέτει στούς στρατηγούς

Γκουτσόνι καί Ροάτα νά έρθουν σ' έπαφή μέ τή γερμανική πρεσβεία

στή Ρώμη: Ή κατάσταση στήν Αλβανία θά χειροτερέψει, έπειδή οί

Έλληνες μετακινούν τις εφεδρείες τους άπό τή βόρεια πτέρυγα στή

νότια, γιατί μέ τό χειμώνα δέν μπορούν νά κάνουν πιά μεγάλες

πολεμικές επιχειρήσεις- θά πρέπει λοιπόν νά περιμένουμε άκόμη

μεγαλύτερες επιθέσεις στις όποιες δέν μπορούμε ν' άντιπαρατάξουμε τόσο γρήγορα τις άνάλογες έφεδρείες, άκόμα κι άν έκμεταλλευτούμε

όλα τά συγκοινωνιακά μέσα.

Ό Ντούτσε ζητάει ν' άσκηθεί πίεση στήν Ελλάδα μέ εντονότερες

στρατιωτικές καί πολιτικές ένέργειες στό βαλκανικό χώρο γιά νά μή

μπορέσει νά χρησιμοποιήσει ή Ελλάδα όλες της τις δυνάμεις στήν

Αυλώνα≫(26).

Ό Χίτλερ ένέργησε άμέσως μέσω τού ύπουργείου Εξωτερικών κι

έκανε τις προσφορές του άκόμα πιό συγκεκριμένες (27). Ό έλληνας

πρεσβευτής δέχτηκε πρόταση γιά μιά έντιμη άν καί διόλου έπωφελή

ειρήνη γιά τήν Ελλάδα. Ή Γερμανία θά εξέταζε μέ εύμένεια τις

έλληνικές έπιτυχίες, καί ή Ελλάδα μέ τή συνθήκη ειρήνης θά

κρατούσε τό τμήμα τής Νότιας Αλβανίας πού κατοικούνταν άπό

Έλληνες (28).

Ταυτόχρονα σταμάτησε ή έλληνική έπίθεση στήν Αύλώνα. Ό

Οΰίλσων αναφέρει πώς καθηλώθηκε άπό μιά χιονοθύελλα (29), άλλά

ό Παπάγος λέει στά απομνημονεύματά του πώς ό καιρός στήν άκτή

ήταν καλός (30). Άκόμα καί οί δυσκολίες τού έφοδιασμού θά μπορούσαν

νά ξεπεραστούν, γιατί ύπήρχε δυνατότητα έφοδιασμού άπό τή θάλασσα μέσω τών Άγιων Σαράντα. Εξάντληση τών έλληνικών

στρατευμάτων πρέπει νά αποκλειστεί, γιατί ή έπίθεση άρχισε μετά

άπό λίγες μέρες άλλά χωρίς καμιά στρατηγική λογική, μέ κατεύθυνση

τό κέντρο κι όχι πιά τήν Αύλώνα πού είχε πολύ μεγαλύτερη στρατηγική

σημασία.

Ή μόνη άξιόπιστη έρμηνεία γιά όλες αύτές τις συμπτώσεις είναι

κατά τή γνώμη μας ή έξής: Ή μοναδική δυνατότητα πού είχε ό

Χίτλερ γιά ν' άλλάξει άμέσως τή στρατιωτικά άπελπιστική κατάσταση

τών Ιταλών στήν Αύλώνα ήταν νά έμποδίσει τή συνέχιση τής

έλληνικής επίθεσης. Γιά τούτο έκανε στόν Μεταξά τις δελεαστικές

προτάσεις γιά ειρήνη καί τού γνωστοποίησε έγκαιρα πώς θά ίσχυαν

μόνο εφόσον οί Ιταλοί δέν πάθαιναν καμιά άποφασιστική ήττα.

Στή συνέχεια ό Χίτλερ έδωσε στόν Μεταξά νά καταλάβει πώς μιά

μεγαλύτερη βρετανική βοήθεια θά άπέκλειε κάθε δική του μεσολάβηση.

Κατάφερε έτσι ν' άπαλλάξει τό ιταλικό μέτωπο άπό τόν

κίνδυνο, νά ένισχύσει τά γερμανικά συμφέροντα στίς πετρελαιοπηγές

καί νά κερδίσει κι ό ίδιος χρόνο γιά τήν προετοιμασία τής έπιχεί-

ρησης ≪Μαρϊτα≫, δηλαδή τής επίθεσης κατά τής Ελλάδας καί νά

σταθεροποιήσει τό μέτωπο γιά τούς Ιταλούς. Κι άν άκόμα μπορούσαν

νά πραγματοποιηθούν οί πρώτες προτάσεις γιά μεσολάβηση,

πού είχαν γίνει τό Νοέμβριο, τό Δεκέμβριο δέν ύπήρχε πιά καμιά

δυνατότητα γι' αύτή τήν προσφορά. Τά μέσα πού χρησιμοποιήθηκαν

ήταν παρελκυστικά, μέ σκοπό νά έμποδίσουν τήν έλληνική νίκη στήν

Αλβανία.

Άπό τήν άλλη μεριά ό Μεταξάς έπέμενε τόσο πολύ στή μέχρι τότε

πολιτική του νά μεσολαβήσει ή Γερμανία στήν Ιταλία, ώστε έδωσε

πίστη στίς προτάσεις, κατά πάσα πιθανότητα έπενέβη στήν έλληνική

έπίθεση κι άπέτρεψε έτσι τή βέβαιη νίκη τού έλληνικού στρατού.

Μέ τή σταθεροποίηση τού ιταλικού μετώπου στήν Αύλώνα σταμάτησαν

ξαφνικά οί γερμανικές μεσολαβητικές προτάσεις, πράγμα πού

άποδείχνει τήν ορθότητα τών ύποθέσεών μας. Ό Μεταξάς πικράθηκε

κι απογοητεύτηκε άπό τόν Χίτλερ. Όπως είπαμε, εκείνη τήν

έποχή έγραψε στό ήμερολόγιό του πώς ό Χίτλερ κι ό Μουσολίνι

πρόδωσαν τήν ιδεολογία τους.

Μοναδική λογική ενέργεια γιά τόν Μεταξά θά ήταν νά περάσει

τώρα στό πλευρό τής Μεγάλης Βρετανίας. Τού έλειπε όμως ή

εσωτερική δύναμη γιά κάτι τέτοιο, κι έτσι άρνήθηκε μιά προσφορά

τού Τσώρτσιλ - πού ήθελε νά τού διαθέσει ειδικές ένοπλες δυνάμεις

γιά τήν κατάληψη τής Αύλώνας - κι έμεινε σταθερός στήν πολιτική

τής ίσοροπίας άνάμεσα στή Γερμανία καί τή Μεγάλη Βρετανία. Ό

ειδικός άπεσταλμένος τού προέδρου Ρούσβελτ, συνταγματάρχης

Ντόνοβαν, τόν έκανε ν' άλλάξει κάπως τή στάση του στά μέσα

Ιανουαρίου τού 1941 (31): ό Μεταξάς δήλωσε πώς είναι πρόθυμος

νά δεχτεί τή βρετανική βοήθεια, άν τά γερμανικά στρατεύματα__περάσουν τό Δούναβη.

Αλλη άλλαγή δέν έγινε. Στά μέσα Ίανουαρίου ό Γβέτάδ&ς άρώ-

στησε άπό κυνάγχη καί πέθανε στις 29 άπό λάθος όοστκσουλφο-

ναμίδης (32).] Κόσμος πολύς άκολούθησε τή νεκρική πομβη, βύ,λάΌί

έκδηλώσεις πένθους ήταν σπάνιες・ ό λαός δέν τού συχώρε<5^ποτ・€7ΤΤ[

δικτατορία*.

'Ας συνοψίσουμε τώρα τις συνέπειες τής έποχής τού Μεταξά: Στήν

εσωτερική πολιτική, μαζί μέ τό βασιλιά, ό Μεταξάς κατέστρεψε τήν

ελάχιστη δημοκρατία πού είχε δημιουργήθει καί έστησε μιά φασιστική

δικτατορία. Στήν έξωτερική πολιτική, μέ τήν άμφιταλαντευ-

όμενη γραμμή του άπομόνωσε τήν Ελλάδα, έτσι πού ή χώρα βρέθηκε

μόνη της στή σύγκρουση μέ τήν Ιταλία. Ό Μεταξάς είχε ύπονομέψει

συνειδητά τήν άμυντική έτοιμότητα τής χώρας καί τελικά, μέ τήν

απατηλή γερμανοφιλία του, έμπόδισε τόν έλληνικό στρατό νά νικήσει.

Τέλος, κάνοντας τό βασικό λάθος τής πολιτικής τής ίσοροπίας

στήν έξωτερική του πολιτική, προετοίμασε τήν ήττα άπό τή Γερμανία,

άφού ή βρετανική βοήθεια έφτασε πολύ άργά. Ή γερμανοφιλία

του, φορτισμένη άπό φασιστικές φιλοδοξίες, μόνο κακό έκανε

στήν Ελλάδα.

Ό θάνατος τού Μεταξά είχε συνέπεια τήν άλλαγή τού συσχετισμού

τών δυνάμεων στό έσωτερικό. Ό Γεώργιος έμεινε μόνος δικτάτορας.

Στήν έσωτερική πολιτική τίποτα δέν άλλαξε στήν αύταρχική γραμμή

τού καθεστώτος・ στήν έξωτερική πολιτική όμως έπικράτησε ή άπρο-

κάλυπτη άγγλοφιλία τού βασιλιά.

Πριν συνεχίσουμε όμως τήν περιγραφή τής περιόδου πού μεσολάβησε

ώς τή γερμανική έπίθεση, είναι άπαραίτητο νά άνακεφαλαι-

ώσουμε τά πιό σημαντικά γεγονότα τών έλληνοβρετανικών σχέσεων

μέχρι τό θάνατο τού Μεταξά.

Σελίς 103.

Στις 16 Ίανουαρίου, έπειτα άπό έντολή τής βρετανικής κυβέρνησης,

ό στρατηγός Γουέιβελ ζήτησε γι' άλλη μιά φορά άπό τούς

Έλληνες νά δεχτούν αύτές τις μονάδες. Ό Παπάγος μετά άπό

συνεννοήσεις μέ τόν Μεταξά άπάντησε πώς θά 'ταν καλύτερα νά

χρησιμοποιήσουν τά στρατεύματά τους γιά τήν καταδίωξη τών

Ιταλών στή Βόρεια Αφρική, καί μετά άπό τήν έπιτυχή έκβαση τής

επιχείρησης νά σταλούν δυνάμεις στήν Ελλάδα. Ό Μεταξάς, είπε ό

Παπάγος, θά δεχόταν μόνο άν οί Άγγλοι έπέμεναν πολύ. Εκείνος

όμως τελικά άρνήθηκε καί στις 18 Ίανουαρίου έστειλε μιά σχετική

διακοίνωση στό βρετανό πρεσβευτή μέ τήν ύπόδειξη πού ήδη άναφέραμε,

πώς δηλαδή οί Βρετανοί θά μπορούσαν νά στείλουν στρατεύματα

μόνο στήν περίπτωση πού οί Γερμανοί θά περνούσαν τό

Δούναβη (18).

Έτσι ό Μεταξάς ματαίωσε τήν κατάληψη τής Αύλώνας. Ποιό ρόλο

έπαιξαν σ' αύτό οί μεσολαβητικές προτάσεις τού Χίτλερ, φαίνεται

άπό μιά παρατήρηση τού Παπάγου. Ό Μεταξάς πληροφόρησε τή

γιουγκοσλαβική κυβέρνηση πώς είχε άποφασίσει ν' άρνηθεί τή

βρετανική βοήθεια. Ή τελευταία μετέδωσε τήν πληροφορία στό

Βερολίνο, έν γνώσει τού Μεταξά (19), πού έξακολουθούσε νά

πιστεύει στήν αύταπάτη μιάς γερμανικής μεσολάβησης.

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΣΤΟΥΣ ΚΟΛΠΟΥΣ

ΤΉΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ.

Στις 6 Απριλίου τού 1941 άρχισε ή γερμανική έπίθεση έναντίον τής

Ελλάδας. Τρεις κατευθύνσεις προσφέρονταν: άπό τή Βουλγαρία

διαμέσου τής γραμμής Μεταξά, άπό τή Γιουγκοσλαβία καταμήκος

τής κοιλάδας τού Άξιου, καί δυτικότερα διαμέσου τής Πύλης στό

Μοναστήρι. Ή γραμμή Μεταξά δέν μπορούσε νά σπάσει εύκολα καί

δέν έδινε έξ άλλου καί μεγάλες δυνατότητες γιά έλευθερία κινήσεων

στήν ένδοχώρα της, άκόμα καί μετά τή δημιουργία ένός ρήγματος. Οί

δύο άλλοι δρόμοι όμως, ήταν τώρα άνοιχτοί, μετά τήν είσοδο τής

Γιουγκοσλαβίας στόν πόλεμο.

Έτσι ή γερμανική έπίθεση πραγματοποιήθηκε άπό τρεις κατευθύνσεις:

Ανατολικά τό XXX σώμα στρατού (δύο μεραρχίες, ή 164

καί ή 50) είχε άποστολή νά σπάσει τή γραμμή Μεταξά καί νά

προωθηθεί πρός τό Αιγαίο. Στό κεντρικό μέτωπο, τέσσερις μεραρχίες

(άνάμεσά τους καί μιά μεραρχία τεθωρακισμένων), έπρεπε νά έξορ-

μήσουν καταμήκος τής κοιλάδας τού Αξιού καί νά κυκλώσουν τή

Θεσσαλονίκη. Στό δυτικό τμήμα, τό ΧΧΧΧ σώμα τεθωρακισμένων

(μία μεραρχία πεζικού, μία μεραρχία τεθωρακισμένων καί ή μεραρχία

Ές Ές Άδόλφος Χίτλερ) έπρεπε ν' άποκόψει τό γιουγκοσλαβικό

άπό τόν έλληνικό στρατό μέ έπιθετική ενέργεια άπ' τά

Σκόπια πρός τό Μοναστήρι.

Τό σχέδιο τών άμυνόμενων πρόβλεπε τήν ύπεράσπιση τής γραμμής

τού Αλιάκμονα, πού θά τήν κρατούσαν βρετανικά κι έλληνικά στρατεύματα.

Τήν άριστερή πτέρυγα, άπέναντι άπ' τό Μοναστήρι, θά τήν

υπεράσπιζαν πάλι μικτές μονάδες. Ή σύνδεση τού στρατού τής

Κεντρικής Μακεδονίας μέ τό στρατό τής Δυτικής, πρός τήν Αλβανία,

έγινε μέ μιά έλληνική μεραρχία ιππικού πού είχε προωθηθεί

έκεί. Τό σημείο επαφής τού δυτικομακεδονικού καί τού κεντρομακε-

δονικού στρατού άπέναντι άπό τό Μοναστήρι ήταν τό πιό άδύνατο

σημείο τής άγγλοελληνικής άμυνας. Ένα ρήγμα σ' αύτή τή θέση θά

προκαλούσε ύπερφαλάγγιση σ' όλη τή γραμμή τού Αλιάκμονα, πού

μετά άπ' αύτό δέ θά μπορούσε πιά νά κρατηθεί. Χαρακτηριστικό γιά

όλη τήν άμυνα ήταν μιά σειρά άπό αυτοσχέδιες μάχες ύποχώρησης,

πού καθεμιά άπό τις έπιμέρους φάσεις τους δέν ολοκληρωνόταν

ποτέ, γιατί έπρεπε ήδη ν' άρχίσει ή έπόμενη (1).

Οί γερμανικές φάλαγγες πού έπιτέθηκαν στά άνατολικά καί κεντρικά

μέτωπα άνάγκασαν τό στρατό τής Ανατολικής Μακεδονίας νά

συνθηκολογήσει στις 9 Απριλίου. Ή έλληνική όχειρωμένη γραμμή

Μεταξά είχε κρατήσει, παρά τόν άνεπαρκή οπλισμό・ οί Γερμανοί δέν

είχαν πετύχει παρά μονάχα περιορισμένα τοπικά ρήγματα. Αποφασιστική

ήταν ή διείσδυση τής μεραρχίας τεθωρακισμένων διαμέσου

τής κοιλάδας τού Αξιού πρός τή Θεσσαλονίκη, στις 9 Απριλίου.__

Έτσι οί θέσεις τών έλληνικών μονάδων στά όχυρά δέν μπορούσαν

πιά νά κρατηθούν- οί Έλληνες, μέ τήν έγκριση τής κυβέρνησης,

συνθηκολόγησαν τό βράδι τής 9ης Απριλίου.

Τά δυτικά γερμανικά στρατιωτικά τμήματα έκαμψαν τή γιουγκοσλαβική

άντίσταση στά Σκόπια κι έφτασαν στίς 7 Απριλίου στά

σύνορα, κοντά στό Μοναστήρι. Ό Παπάγος είχε ύπολογίσει ότι τό

γιουγκοσλαβικό μέτωπο θά κρατούσε, γιαυτό είχε περάσει πάλι στήν

έπίθεση ένάντια στούς Ιταλούς στήν Αλβανία. Τώρα ήταν αναγκασμένος

νά ύποχωρήσει γιά νά κλείσει τό κενό άνάμεσα στό δυτι-

κομακεδονικό καί στό κεντραμακεδονικό μέτωπο. Ή ύποχώρηση

άρχισε όμως πολύ άργά (11. 4. 41) καί οί λιγοστές δυνάμεις τού.

Ούίλσων δέ στάθηκαν άρκετές γιά νά κρατήσουν τά στενά στό

Μοναστήρι. Στίς 10 Απριλίου ή γερμανική έμπροσθοφυλακή έφτανε

ήδη στή Φλώρινα. Ταυτόχρονα τό κεντρικό τμήμα πίεζε τούς έλληνες

καί βρετανούς ύπερασπιστές τής γραμμής τού Αλιάκμονα. Ό Ούίλσων

φοβήθηκε πώς θά γινόταν κυκλωτική κίνηση, κι άποφάσισε ν'

άρχίσει μιά πρώτη ύποχώρηση στή γραμμή Όλυμπος - Σέρβια -

στενό Σιάτιστας - στενό Κλεισούρας.

Ή γερμανική δυτική πτέρυγα προκάλεσε ρήγμα στήν έπάνω κοιλάδα

τού Αλιάκμονα κι έτσι ή άριστερή πτέρυγα τόύ βρετανικού έκστρα-

τεντικού σώματος βρέθηκε σέ κίνδυνο. Ταυτόχρονα οί Γερμανοί

έφτασαν στά νώτα τού στρατού τής Δυτικής Μακεδονίας, κι έτσι ή

θέση τού Ούίλσων δέν μπορούσε πιά νά κρατηθεί- άναγκάστηκε

λοιπόν ν' άρχίσει τήν έπόμενη φάση τής ύποχώρησης πρός τις

Θερμοπύλες. Μιά άπ' τις βασικές αιτίες γιά τήν κατάρευση τής

αριστερής πτέρυγας ήταν καί ή αποτυχία τού στρατού τής Δυτικής Μακεδονίας, γιατί οί μονάδες του είχαν άποδεσμευτεί μέ καθυστέρηση

άπό τίς θέσεις τους στήν Αλβανία, άπέναντι στούς Ιταλούς,

καί είχαν άρχίσει νά παρουσιάζουν σημεία ήττοπάθειας (2).

Οί μέρες πού άκολούθησαν χαρακτηρίζονται άπό σκληρές μάχες

ύποχώρησης. Στήν άριστερή πτέρυγα χάθηκε τό στενό τής Κλεισούρας

καί ή μεραρχία Άδόλφος Χίτλερ κατάφερε νά προωθηθεί

μέχρι τά Γρεβενά. Στή δεξιά πτέρυγα οί ύπερασπιστές τής θέσης

Όλύμπου άπωθήθηκαν στήν κοιλάδα τών Τεμπών. Σέ συνάντησή

του μέ τόν Ούίλσων στίς 15 Απριλίου ό Παπάγος είπε πώς ήταν πιά

καιρός νά σκεφτούν οί βρετανικές ένοπλες δυνάμεις νά έκκενώσουν

τήν Ελλάδα γιάν ν' αποφευχθούν άνώφελες καταστροφές τής Χώρας

(3). Στίς 20 Απριλίου οί ύποχωρητικές έπιχειρήσεις είχαν ολοκληρωθεί

καί τά βρετανικά στρατεύματα είχαν εγκατασταθεί στίς Θερμοπύλες.

Ή ύποχώρηση τού βρετανικού έκστρατευτικού σώματος άνοιξε

στά γερμανικά στρατεύματα τό δρόμο, γιά τή θεσσαλική πεδιάδα.

Ένα μέρος τής δυτικής ομάδας (ή μεραρχία Άδόλφος Χίτλερ)

προωθήθηκε πρός τήν Ήπειρο καί στίς 20 Απριλίου έφτασε στα στενά τού Μετσόβου.\Ό έλληνικός στρατός τής Δυτικής Μακεδονίας

ύποχρεώθηκε νά συνθηκολογήσει.

Τό κεντρικό τμήμα τού γερμανικού στρατού κι ένα μέρος τού

δυτικού έφτασαν στις 20 Απριλίου στή Λαμία. Στό μεταξύ οί

Βρετανοί, σέ συμφωνία μέ τούς Έλληνες, είχαν άποφασίσει νά

άποχωρήσουν άπό τήν Ελλάδα καί νά ξαναμπούν στά πλοία τους.

Έτσι ή άντϊσταση στίς Θερμοπύλες, πού κράτησε μέχρι τις 25

Απριλίου, έγινε μόνο γιά λόγους καθυστέρησης. Στίς 27 "Απριλίου

τά γερμανικά στρατεύματα μπήκαν στήν Αθήνα. Ή καταδίωξη τών

βρετανικών έκστρατευτικών δυνάμεων συνεχίστηκε μέχρι καί τις 29

Απριλίου, όταν οί τελευταίες μονάδες έπιβιβάστηκαν σέ πλοία στή

Νότια Πελοπόννησο. Οί Άγγλοι κατάφεραν νά φυγαδέψουν 50.732

άντρες・ δώδεκα χιλιάδες στρατιώτες αιχμαλωτίστηκαν άπό τούς

Γερμανούς ή σκοτώθηκαν. Ή βρετανική άεροπορία έχασε 209 άερο-

πλάνα. 8.000 φορτηγά καταστράφηκαν, τό άγγλικό ναυτικό έχασε 21

πλοία, ένώ οί μεταφορές πρός τήν Ελλάδα είχαν ήδη στοιχίσει τήν

άπώλεια 25 πλοίων (4).

Παραλείψαμε σκόπιμα νά περιγράψουμε τήν πολιτική πλευρά

αυτής τής περιόδου, γιά νά μπορέσουμε νά δώσουμε μέ σαφήνεια τις

στρατιωτικές έπιχειρήσεις. Πρέπει όμως τώρα νά έξετάσουμε καί τήν

πολιτική κατάσταση. Ήδη πριν άπό τή γερμανική έπίθεση στό σώμα

τών άξιωματικών τού μετώπου τής Ηπείρου έπικρατούσε μεγάλη

ήττοπάθεια - όπως είχαμε δείξει καί σέ συνάρτηση μέ τήν άπόλυση

τών άνώτατων άξιωματικών. Ώστόσο ή καθαίρεση αύτών τών άξιωματικών

δέν έφερε καμιά άλλαγή. Τά λάθη τής διοίκησης - όπως ή

καθυστερημένη ύποχώρηση τών στρατευμάτων άπό τήν Αλβανία -

οδήγησαν στή δημιουργία ρήγματος άπό τούς Γερμανούς στό σημείο

πού ύπήρχαν οί μονάδες πού κρατούσαν τή γραμμή Όλύμπου, καί

πού γιαυτό άναγκάστηκαν νά ύποχωρήσουν. Μετά τήν ύποχώρηση

αύτών τών στοατευμάτων άπό τή Θεσσαλία ό δρόμος γιά τό πέρασμα

τού Μετσόβου ήταν έλεύθερος. Είναι άκατανόητο πώς αύτή ή

περιοχή, πού άπό τή φύση της είναι ιδανική γιά άμυνα, καταλήφθηκε

τόσο γρήγορα. Ό άμερικανός πολεμικός άνταποκριτής

Λέλαντ Στόου, πού ήδη άναφέραμε, γράφει γι' αύτά τά επεισόδια:

Προφανώς τό στενό τής Καλαμπάκας άφέθηκε σκόπιμα στούς

Γερμανούς... Είναι φανερό πώς άκόμα καί μιά έλληνική μεραρχία θά

έφτανε γιά νά τούς κρατήσει έκεί γιά πολύ χρόνο... είναι αίνιγμα

γιατί δέν έμειναν έκεί περισσότερες έλληνικές δυνάμεις (5).

Άκόμα κι άν υπολογίσουμε τή συντριβή τών δυτικομακεδσνικών

τμημάτων άπό τό ρήγμα τών γερμανικών μονάδων στή Φλώρινα (6),

μένει άνεξήγητη ή άνεπαρκής ύπεράσπιση τού στενού τού Μετσόβου,

πού έβαζε σέ κίνδυνο ολόκληρο τό στρατό τής Ηπείρου.

Ό Ούίλσων γράφει σχετικά πώς στά Γιάνενα έγινε μιά άδια-

κρισία: άδειες δόθηκαν στούς στρατιώτες, μέ τήν πρόφαση ότι ό πόλεμος είχε τελειώσει (7).

Γι' αύτό τό περιστατικό ύπάρχει μιά προσωπική μαρτυρία τού

άμερικανού Λαίρντ Άρτσερ, διευθυντή τού Νεατ Ε&$ι Ρουηάαΐίοη ό

όποιος στις κρίσιμες αύτές στιγμές βρισκόταν στήν Αθήνα καί,

όπως φαίνεται άπό τό ήμερολόγιό του, βρισκόταν συνέχεια σέ στενή

επαφή μέ ύψηλά ίστάμενες έλληνικές προσωπικότητες.

Στις 18 Απριλίου λοιπόν σημειώνει: ≪Υπάρχει κάτι πού ή κοινή

γνώμη δέν τό καταλαβαίνει. Ανάστατοι κι άγανακτισμένοι στρατιώτες

άπό τήν άριστερή πτέρυγα τού μετώπου έμφανίζονται άδει-

ούχοι στούς δρόμους τής Αθήνας καί στά γύρω χωριά. Είναι βέβαια

ταλαιπωρημένοι, άλλά δέν άντιλαμβάνονται γιατί τούς δόθηκαν

άδειες. Τά παιδιά δέν μπορούν νά τό καταλάβουν - ύπάρχει πληροφορία

πώς μερικοί άπ' αύτούς άρνήθηκαν νά φύγουν μέ άδεια μόλις

πήραν τις διαταγές καί βρίσκονται άκόμα στις θέσεις τους (8). Τήν

έξήγηση γ ι' αύτή τή συμπεριφορά τών στρατιωτών τή βρίσκει ό

Άρτσερ τήν άλλη κιόλας μέρα: Τώρα ξέρουμε πώς ό βασιλιάς κι ό

Κορυζής είχαν ύπογράψει διαταγή γιά τή χορήγηση πασχαλιάτικου

μισθού τών στρατιωτών κι ότι αύτή ή διαταγή μεταδόθηκε προδοτικά

παραποιημένη, έτσι πού νά συμπεριλαμβάνει καί τή χορήγηση

άδειών. Ή παραποιημένη αύτή διαταγή στάλθηκε μόνο στούς

άξιωματικούς καί τούς άντρες τής άριστερής πτέρυγας τού μετώπου,

γιατί σκόπευαν ν' άνοίξουν τό δρόμο στούς Γερμανούς έκεί πού

ύπήρχε ή μεγαλύτερη πίεση. Ή διαταγή δόθηκε μέ τέτοιο πονηρό

τρόπο πού τό μέτωπο νά άδυνατίσει βέβαια χωρίς όμως καί νά

μετακινηθούν μονάδες. Ή ένέργεια αύτή δέν είχε τά άναμενόμενα

άποτελέσματα γιατί οί στρατιώτες άρνήθηκαν νά έγκαταλείψουν τις

θέσεις τους... όμως οί Γερμανοί έπωφελήθηκαν άπό τή σύγχυση γιά

νά δημιουργήσουν ρήγμα... Αύτή ή αισχρή διαταγή περιείχε καί τήν

πρόσθετη ύπόδειξη ότι οί άντρες έπρεπε νά πάνε ήσυχα στά σπίτια

τους, χωρίς νά πούν τίποτα γιά νά μήν δημιουργηθούν άντιζηλίες.

Είχαν δηλαδή σκοπό νά δημιουργήσουν στούς τυχερούς τήν εντύπωση

ότι θά έφευγαν γιά ένα διάλειμμα καί πώς μετά θά έπρεπε νά

ξαναγυρίσουν στήν ύπηρεσία τους. Τό μέτρο αύτό άφορούσε τό πιό

κρίσιμο σημείο τού μετώπου (9). Έτσι χιλιάδες στρατιώτες έφυγαν

άπό καίριες θέσεις καί συντέλεσαν στήν άποδυνάμωση τών έλλη-

νικών στρατευμάτων καί στή δημιουργία σύγχυσης στις λίγες γραμμές

έπαφές πού βρίσκονταν στά μετώπισθεν. Αύτό πού ό Ούίλσων

ονομάζει κατ' εύφημισμό άδιακρισία, μόνο έσχατη προδοσία μπορεί

νά χαρακτηριστεί.

Ώστόσο ή έσχατη προδοσία δέν άφορούσε μόνο τό παραπάνω

περιστατικό. Πριν άκόμα ή έμπροσθοφυλακή τής μεραρχίας τών Ές

Έ ς φτάσει στό δρόμο τού Μετσόβου στις 18 Απριλίου, ό Πιτσίκας,

αρχηγός τής στρατιάς τής Ηπείρου, άπευθύνθηκε στήν Αθήνα

ζητώντας νά βρεθεί μιά πολιτική λύση (10). Δέν κατάφερε όμως τίποτα, γιαυτό έστειλε στίς 17 Απριλίου τό συνταγματάρχη Χρυσοχόου στήν Αθήνα πού διαβίβασε στίς 18 Απριλίου τις απόψεις τών

στρατηγών. Ό Σταυριανός αναφέρει ότι τό "Ελληνικό Γενικό Ε π ιτελείο

έδειξε κατανόηση στίς άπαιτήσεις τών στρατηγών άλλά άρνή-

θηκε νά συμφωνήσει σέ μιά συνθηκολόγηση, έχοντας υπόψη τή

στάση τής κυβέρνησης. Λέγεται ότι ό Παπάγος ρώτησε τότε γιατί οί

στρατηγοί δέν παίρνουν τήν πρωτοβουλία γιά μιά συνθηκολόγηση

(11). Γιά νά ένισχύσει τήν άποστολή τού συνταγματάρχη Χρυσοχόου,

ό στρατηγός Μπάκος έστειλε ένα ραδιογράφημα στίς 18 Απριλίου, μέ

τό όποιο περιέγραφε τήν άθλια κατάσταση τού στρατού καί ζητούσε

νά παρθεί έπειγόντως κάποια άπόφαση. Τό άπόγευμα τής 18ης

Απριλίου έγινε στήν Αθήνα πολεμικό συμβούλιο. Στή διάρκεια τής

συνεδρίασής του, ό Κορυζής έλαβε κάποια πολύ σημαντική είδηση.

Μετά άπό μιά πολύ σύντομη συνομιλία μέ τόν Γεώργιο γύρισε σπίτι

του, όπου αύτοκτόνησε.

Μέχρι σήμερα δέν έχουν διευκρινιστεί άκόμα τά αίτια τής αύτο-

κτονίας τού Κορυζή. Ό Σράμ φόν Τάντεν άναφέρει - καί βασίζεται

γ ι' αύτό σέ πληροφορία τού Μανιαδάκη - πώς άφορμή γιά τήν

αύτοκτονία ήταν τό τηλεγράφημα τού Μπάκου (12). Φυσικά ό

Μανιαδάκης δέν είναι άπόλυτα άξιόπιστος μάρτυρας, γιατί ήταν ό

ίδιος μέ τούς ήττοπαθείς. Πολύ πιό άξιόπιστη είναι ή έκδοχή τού

'Αρτσερ・ αύτός άναφέρει ότι τέσσερις άπό τούς άξιωματικούς πού

είχαν πάρει άδεια βάσει τής παραποιημένης διαταγής, πήγαν στό

βασιλιά έν άγνοια τού ύπουργού Στρατιωτικών Παπαδήμα καί τού

ύπέβαλαν μιά έκθεση. Ό Γεώργιος ενημέρωσε τόν Κορυζή κι αύτός

συγκάλεσε τό ύπουργικό συμβούλιο καί τήν άνώτατη στρατιωτική

διοίκηση. Ό Κορυζής κατηγόρησε τόν Παπαδήμα γιά έσχατη προδοσία

καί άπαίτησε τήν άνάκληση τής διαταγής. Ό Παπαδήμας καί ό

ύπουργός Ναυτιλίας Οικονόμου έγκατέλειψαν τή σύσκεψη καί προσπάθησαν

νά διαφύγουν άλλά συνελήφθησαν. Έπειτα άπ' αύτά ό

Κορυζής έκανε τήν άναφορά του στό βασιλιά καί κατόπιν αύτοκτόνησε

(13).

Δέν μπορούμε νά ξέρουμε μέ σιγουριά τούς λόγους γιά τήν

αύτοκτονία τού Κορυζή. Τό βέβαιο ωστόσο είναι ότι έπειτα άπ' αύτή

τήν προδοσία τού στενού του περιβάλλοντος (14) καί τών στρατηγών

πίστευε πώς δέ θά μπορούσε νά συνεχίσει νά ζεί μέ τέτοια ντροπή.

Ίσως ό Κορυζής δέν ήταν ό πιό κατάλληλος άνθρωπος γιά τήν

Ελλάδα σ' αύτές τις δύσκολες στιγμές. Ήταν όμως χωρίς άμφιβολία

ό πιό έντιμος.

Ή άντίδραση τού Γεώργιου είναι χαρακτηριστική: διόρισε πρωθυπουργό

τόν Κοτζιά, δήμαρχο τής Αθήνας καί γνωστό γιά τά

φιλοναζιστικά του αισθήματα (15).

Στό μεταξύ ό στρατηγός Τσολάκογλου, χωρίς τήν έγκριση τής

κυβέρνησης, συνθηκολόγησε στά Γιάνενα στίς 20 Απριλίου. Ό Πάγκαλος ζήτησε προθεσμία

γιά νά τό σκεφτεί μέχρι τό άπόγευμα. Όταν γύρισαν οϊ βρετανοί

άπεσταλμένοι, ό Πάγκαλος είχε στό μεταξύ πληροφορηθεί τή συνθηκολόγηση

τού Τσολάκογλου, γιαυτό καί δήλωσε: Ό έλληνικός στρατός

είναι ένα πτώμα. Δέ χρειάζεται πιά άρχηγό άλλά παπά (19).

Ό Πάγκαλος έμεινε σέ κατ' οίκον περιορισμό μέχρι πού μπήκαν οί

Γερμανοί στήν Αθήνα (20). Στίς 20 Απριλίου ό Γεώργιος διόρισε

πρωθυπουργό τόν Εμμανουήλ Τσουδερό. Γι' άλλη μιά φορά ό

βασιλιάς δέν είχε συγκαλέσει Συμβούλιο Στέμματος γιά νά σχηματίσει

κυβέρνηση έθνικής ένότητας μέ τή συγκατάθεση τών άρχηγών

τών κομμάτων κι έχασε έτσι οριστικά τήν εύκαιρία ν' άποδεσμευτεί

άπό τή δικτατορία. Στήν καθαρά προσωπική του άπόφαση, νά

διορίσει τόν Τσουδερό καί νά μήν σχηματίσει άντιπροσωπευτική

κυβέρνηση, φαίνεται ότι ύποστηρίχτηκε καί άπό τόν Πάλερετ (21).

Στά μάτια τών Ελλήνων ό Γεώργιος έμεινε ό δικτάτορας. Ό Τσουδερός μαζί μέ τόν Παπάγο προσπάθησε νά καθυστερήσει τή

συνθηκολόγηση τών έλληνικών ενόπλων δυνάμεων (22) άλλά οί

στρατηγοί στήν Ήπειρο είχαν ήδη ενεργήσει.

Στις 19 Απριλίου ό υποστράτηγος Μπάκος είχε γράψει ένα

γράμμα στό στρατηγό Τσολάκογλου μέ τήν έντολή νά άγνοήσει τις

διαταγές τής Αθήνας καί ν' άρχίσει διαπραγματεύσεις μέ τούς

Γερμανούς. Μαζί μέ τό μητροπολίτη Ίωαννίνων θά έπρεπε νά

σχηματίσουν μιά κυβέρνηση ή ένα διευθυντήριο, πράγμα άπαραίτητο

γιά νά προφυλάξουν τό στρατό άπό τήν καταστροφή (23). Ό

Τσολάκογλου άγνόησε τις οδηγίες τής "Αθήνας καί στις 20 Απριλίου

έκλεισε μιά έντιμη έκεχειρία μέ τό διοικητή τής μεραρχίας

≪Αδόλφος Χίτλερ Ζέπ Ντήτριχ. Ό Παπάγος χρησιμοποιεί γιά τήν

ένέργεια αύτή τή λέξη άνταρσία*.

Συνέπεια αύτής τής έκεχειρίας ήταν μιά άνταλλαγή διακοινώσεων

άνάμεσα στήν ιταλική καί τή γερμανική διοίκηση. Ο Τσιάνο πήγε

στή Βιέννη γιά συνομιλίες μέ τόν Ρίμπεντροπ στις 21 Απριλίου・

θέμα τών συνομιλιών ήταν οί άνακατατάξεις στά Βαλκάνια. Σέ

σχέση μέ τήν Ελλάδα ό Τσιάνο εκδήλωσε τήν επιθυμία νά παραχω-

ρηθεί στήν Αλβανία ένα μεγάλο μέρος τής Βορειοδυτικής Ελλάδας,

άλλά ό Ρίμπεντροπ παρατήρησε πώς σ' αύτή τήν περιοχή δέ ζούσαν

Αλβανοί. Ό Τσιάνο τού έξήγησε πώς ή προσάρτηση θά γινόταν γιά

καθαρά πολιτικούς λόγους, όμως ό Ρίμπεντροπ τόν συμβούλεψε πώς

θά 'πρεπε ν' άποφύγουν πιθανές έστίες άναταραχής μέ τή δημιουργία

άλύτρωτων περιοχών (24).

Τήν ίδια κιόλας μέρα ό Τσιάνο κάλεσε στό σπίτι του τό γερμανό

πρεσβευτή Μάκενσεν καί τού άνακοίνωσε πώς ό Μουσολίνι είχε

πληροφορηθεί σχετικά μέ τις διαπραγματεύσεις γιά τήν έκεχειρία κι

ήταν πολύ άναστατωμένος (25). Ό Μάκενσεν θά έπρεπε νά

μεταφέρει στόν Ρίμπεντροπ τήν ιταλική άποψη・ ό Μουσολίνι άπαι-

τούσε νά ζητήσουν έκεχειρία οί Έλληνες καί άπό τούς Ιταλούς.

Ή άπάντηση τού Γερμανικού Γενικού Αρχηγείου στόν Μάκενσεν

ήταν πώς δέν είχαν παρά έλάχιστες πληροφορίες γι' αύτές τις

διαπραγματεύσεις, γιατί ή έπικοινωνία μέ τό στρατάρχη Λίστ δέν

ήταν καλή. Ό Χίτλερ δήλωσε προσωπικά στόν Μάκενσεν πώς θά

έδινε διαταγή στόν Λίστ νά μήν αρχίσει τις οριστικές διαπραγματεύσεις χωρίς τούς Ιταλούς.

Στίς 6 τό πρωί τής 21 Απριλίου ό Μουσολίνι είχε πληροφορηθει

στή Ρώμη γιά τις διαπραγματεύσεις Ελλήνων καί Γερμανών καί σέ

μιά συνομιλία μέ τό γερμανό στρατιωτικό άκόλουθο ξέσπασε οργισμένος.

Ήταν δολιότητα τών Ελλήνων πού άπευθύνθηκαν μόνο

στούς Γερμανούς κι όχι καί στούς Ιταλούς, γιατί έτσι θά ισχυρίζονταν

μπροστά στήν ιστορία πώς είχαν συνθηκολογήσει έξαιτίας

τών Γερμανών κι όχι τών Ιταλών. Ένιωθε ύποχρεωμένος καί άπέ-

ναντι στό στρατό του καί άπέναντι στό λαό νά ζητήσουν κι άπ'

αύτόν έκεχειρία οί Έλληνες・ μετά άπό έξι μήνες πόλεμο ό ιταλικός

στρατός είχε άνάγκη μιάς νίκης (26).

Ό Χίτλερ θέλησε νά μεσολαβήσει, κι έτσι μόλις πληροφορήθηκε

ότι γερμανικά καί ιταλικά στρατεύματα βρίσκονταν άντιπαραταγ-

μένα άποφάσισε νά στείλει τόν Jodl στήν Ελλάδα. Πραγματικά τά

στρατεύματα τού Ντήτριχ είχαν προωθηθεί μεταξύ Ιταλών καί

Ελλήνων σύμφωνα μέ τούς όρους τής εκεχειρίας πού είχαν κάνει μέ

τόν Τσολάκογλου, κι είχαν άπωθήσει μερικές ιταλικές μονάδες πού

είχαν περάσει τά σύνορα. Ό Μουσολίνι έν τώ μεταξύ είχε πάρει τήν

άπόφαση νά συνεχίσει τόν πόλεμο μέ τούς Έλληνες ώσπου ν'

άρχίσουν οί διαπραγματεύσεις καί μέ τούς Ιταλούς.

Στίς 21 Απριλίου ύπογράφτηκέ・ καί τυπικά - έπειτα άπό διαπραγματεύσεις

- τό έπίσημο κείμενο τής συνθηκολόγησης άνάμεσα

στόν άρχηγό τού έπιτελείου τής Στρατιάς Ηπείρου καί στό στρατάρχη

Λίστ, στή Λάρισα καί τά Γιάνενα (27).

Στίς 22 Απριλίου έφτασε στή Λάρισα ό Jodl καί άνακοίνωσε στούς

Ιταλούς ότι περίμενε νά στείλουν ίταλό πληρεξούσιο. Ταυτόχρονα ό

γερμανός στρατιωτικός άκόλουθος στήν Ιταλία Ρίντελεν, παρουσίασε

ένα νέο σχέδιο συνθηκολόγησης τής Ανώτατης Διοίκησης τής

Βέρμαχτ. Ό Μουσολίνι οργίστηκε πάλι καί δήλωσε πώς σέ καμιά

περίπτωση δέ θά έπαιρνε μέρος σέ διαπραγματεύσεις ούτε θά

δεχόταν τή συνθηκολόγηση άν οί Έλληνες δέ συνθηκολογούσαν καί

μέ τά ιταλικά στρατεύματα, ύπογράμμισε μέ έμφαση τις άπώλειες τού

ιταλικού στρατού καί δήλωσε πώς καί μόνος του θά μπορούσε νά

είχε τσακίσει τά πλευρά τών Ελλήνων. Άν 500.000 άντρες δέν

έφταναν θά 'στελνε ένα έκατομμύριο. Σέ καμιά περίπτωση όμως δέ

θά μπορούσε νά έπιτρέψει νά παρουσιαστεί ή έλληνική συνθηκολόγηση

μόνο σάν άποτέλεσμα τής γερμανικής έπίθεσης.

Ό Ντούτσε στράφηκε τότε εναντίον τών τιμητικών όρων πού είχαν

παραχωρηθεί στόν έλληνικό στρατό・ μέ μεγάλο κόπο κατάφερε νά

τόν πείσει ό Ρίντελεν πώς όταν κανείς τιμά ένα γενναίο έχθρό

μεγαλώνει τή δική του ισχύ (28). Ό Μουσολίνι υποχώρησε. Κάτω

άπ' τήν πίεση τού Jodl οί Έλληνες ύπέβαλαν καί στούς Ιταλούς

αίτηση γιά συνθηκολόγηση. Ύστερα κι άπ' αύτό, μπορούσε πιά νά

εμφανιστεί στή σκηνή τό γκροτέσκο θέαμα τής ύπογραφής καί τρίτης συνθηκολόγησης. Ό Λϊστ άρνήθηκε νά παίξει στήν κωμωδία, γιαυτό

άναγκάστηκε νά υπογράψει ό Jodl. Πριν άκόμη φτάσει στή Ρώμη ή

είδηση γιά τό τέλος τών διαπραγματεύσεων, ό Μουσολίνι δημοσίευσε

ανακοίνωση γιά τή συνθηκολόγηση. Είχε έτσι τήν ελπίδα πώς θ'

άπόδειχνε στό κόσμο ότι ή κατάρευση τού ελληνικού στρατού ήταν

άποτέλεσμα ιταλικής νίκης (29). Τελικά, όλες οι πλευρές ήταν

δυσαρεστημένες. Οί Έλληνες ένιωθαν ταπεινωμένοι: Δέν είναι

ντροπή ότι μάς νίκησαν οί Γερμανοί. Δέ θά ξεχάσουμε όμως ποτέ

πώς μάς παρέδωσαν στούς Ιταλούς (30).

Ή γερμανική κατοχή στήν Ελλάδα άρχισε λοιπόν μ' ένα σοβαρό

ψυχολογικό λάθος. Αύτή ή ύποχώρηση άπέναντι στούς Ιταλούς είχε

άκόμα μεγαλύτερη σημασία έπειδή ό λαός δέν ένιωθε διόλου νικημένος.

Ό στρατηγός Ούίλσων περιγράφει στά άπομνημονεύματά

του τις τελευταίες ώρες πριν άπ' τήν άποχώρηση άπό τήν Αθήνα:

≪Έκείνο τό πρωί έπισκέφτηκα τό στρατηγό Παπάγο. Περνώντας

μέσα άπό τήν πόλη μέ χαιρετούσαν σά νά 'μουν νικητής ήρωας κι όχι

διοικητής ένός στρατού πού έκκενώνει καί φώναζαν ≪νά ξανάρθετε≫

καί ≪ευχαριστούμε πού μάς βοηθήσατε≫. Ήταν μιά πολύ άσυνήθιστη

εμπειρία νά βλέπεις τήν Αθήνα τόσο πλημμυρισμένη εύγνωμοσύνη

καί συμπάθεια, προπαντός τή στιγμή πού έτοιμαζόμασταν νά άφή-

σουμε τή χώρα στούς Γερμανούς...≫ (31).

Ό Γεώργιος έφυγε άπό τήν Αθήνα γιά τήν Κρήτη, μαζί μέ τούς

υπουργούς του πού, έκτός άπό τόν Τσουδερό, άνήκαν όλοι στό

φασιστικό καθεστώς. Μέ τή φυγή τής κυβέρνησης ή χώρα ελευθερώθηκε

άπό τά δεσμά τής άστυνομίας τού καθεστώτος, μόλο πού

πάλι βρέθηκε στήν κατοχή τών δυνάμεων τού Άξονα. Άρχισε ξανά

ή πολιτική ζωή. Αύθόρμητα γεννήθηκε κι ή κουβέντα γιά τήν

αντίσταση καί τή μεταπολεμική μορφή τού κράτους. Πολλοί έλληνες

στρατιώτες δέν ένιωθαν νικημένοι, γιά τούτο κι έκρυψαν τά όπλα

τους γιά τόν έπόμενο πόλεμο. Ό άγώνας γιά τήν Ελλάδα δέν είχε

τελειώσει.

Σ ' αύτό τό σημείο θά προσπαθήσουμε νά κάνουμε μιά έκτίμηση

τού άγώνα τών Ελλήνων.

Ή έθνικόφρων έλληνική άστική τάξη - πού είχε συντελέσει τό

λιγότερο άπ' όλους στήν επιτυχία τού άλβανικού πολέμου - καλλιεργεί

σήμερα μιά έθνική μυθολογία, πού βρήκε τήν έκφρασή της στό

βιβλίο Ή Ελλάς έδωσεν τήν νίκην(32). Έκεί διατυπώνεται ή

άποψη ότι Οί έξι βδομάδες τής έκστρατείας στήν Ελλάδα καθυστέρησαν

τήν έπίθεση τού Χίτλερ στή Σοβιετική Ένωση, γιατί έλειπαν

άκριβώς έξι βδομάδες γιά ν' άρχίσει ό χειμώνας στή Μόσχα. Στόν

πρόλογο τής άμερικάνικης έκδοσης τής Λευκής Βίβλου ό Τσουδερός

υποστηρίζει τήν ίδια θέση μέ μιά έπιλογή κειμένων άπό τόν τύπο.

Ακόμα κι άπό τήν πλευρά τής Βρετανίας, τό τυχερό παιχνίδι στην Ελλάδα δικαιολογήθηκε ΡοβΙ ΕνβηΙυπι μέ τή βοήθεια αύτών τών

απόψεων. Ό Ούίλσων τροποποίησε κάπως αύτή τή θέση συμπε-

ρ ιλαμβάνοντας καί τή Γιουγκοσλαβία (33). Ό Γούντχαουζ

πάλι μετατόπισε τό βάρος στήν έπιχείρηση τής Κρήτης (34). Ό

γερμανός Άντρέας Χίλγκρουμπερ, πού έχει έρευνήσει τό θέμα στό

βιβλίο του ≪Ή στρατηγική τού Χίτλερ≫ (35), στήν άρχή έξηγεί πώς ό

Χίτλερ είχε ορίσει τήν έπίθεση έναντίον τής ΕΣΣΔ γιά τά τέλη

Μαΐου 1941 άλλά σημειώνει πώς αύτό ήταν μόνο μιά καταρχήν

ήμερομηνία καί συνεχίζει: ≪Σοβαροί λόγοι κάνουν ν' άμφισβητείται

άν θά ήταν πραγματοποιήσιμη μιά στρατιωτική έπίθεση πριν άπό τά

μέσα "Ιουνίου. "Εξάλλου δέν ύπήρχε πιθανότητα νά τελειώσει

σύντομα ή βαλκανική έκστρατεία, χωρίς μάλιστα τή συμμετοχή τής

Γιουγκοσλαβίας, ένώ άντίθετα οί καιρικές συνθήκες πού έπικρα-

τούσαν στήν Ανατολική Εύρώπη έπέτρεπαν τήν πραγματοποίηση

μεγάλης κλίμακας έπιχειρήσεων πριν άπ' τά μέσα τού Ίούνη (36).

"Ωστόσο ή γιουγκοσλαβική έκστρατεία άκριβώς έπέτρεπε τήν πιό

γρήγορη διεξαγωγή τής έκστρατεϊας στήν "Ελλάδα γιατί τό μεγαλύτερο μέρος τών στρατευμάτων δέ θά 'χε νά περάσει πρώτα τή γραμμή Μεταξά. Οί καιρικές συνθήκες στήν "Ανατολική Εύρώπη δέν ήταν

εύνοϊκές: ή περίοδος τών άνοιξιάτικων βροχών κράτησε περισσότερο

άπ' ό,τι συνήθως, καί δέν είχε τελειώσει ούτε στίς άρχές "Ιουνίου. Οί

γερμανικές καί οί ρώσικες έπιθέσεις, πού έγιναν κατά τήν πορεία τού

πολέμου δέν άρχιζαν ποτέ πριν τά τέλη Ιουνίου, κάποτε μάλιστα

άκόμα καί στις άρχές "Ιουλίου όπως π.χ. ή έπιχείρηση Zitadell τής

5 Ιουλίου 1934.

Μόλις στίς 30 "Απριλίου, μετά τό τέλος δηλαδή τής βαλκανικής

εκστρατείας, ορίστηκε ή ήμερομηνία τής έπίθεσης γιά τις 22 "Ιουνίου,

καί ή προθεσμία τηρήθηκε παρά τήν έπιχείρηση τής Κρήτης. "Αντίθετα

μ' ό,τι ύποθέτει ό Ούίλσων, ή βαλκανική έκστρατεία δέν

άναστάτωσε διόλου τά σχέδια γιά τις σιδηροδρομικές μεταφορές,

γιατί είχε προβλεφθεί γιά τή μεταφορά τών στρατευμάτων τό διάστημα

άπό τις 3 μέχρι τίς 23 "Ιουνίου (Σχέδιο ταχύτερης μεταφοράς

τής 22 Μαΐου γιά τήν προώθηση τών δυνάμεων άνατολικά)

(37). "Από τίς 30 "Απριλίου ή ήμερομηνία έπίθεσης στή Σοβιετική

Ένωση, δέν άλλαξε.

Ή έκτίμηση τής έλληνικής άντίστασης στήν "Αλβανία θά 'πρεπε νά

γίνει μάλλον άπό άλλη άποψη. Ή έλληνική άντίσταση ένάντια στήν

"Ιταλία άπέδειξε στόν κόσμο πώς ό Άξονας δέν ήταν άνίκητος. Σ'

αύτή τήν έκστρατεία ό έλληνικός λαός συνειδητοποίησε γιά πρώτη

φορά τή δύναμή του. Παρά τή φασιστική του ήγεσία, αύτός πολεμούσε

άπό πίστη ένάντια στό φασισμό. Ή νίκη πού κέρδισε ό λαός

μέ τους άγώνες του ήταν δίκιά του νίκη κι όχι τής ήγεσίας του. "Η

ήττα ήταν ήττα τής ήγεσίας του, όχι δίκιά του. "Αργότερα ό λαός είδε αύτό τόν άγώνα ένάντια στούς Ιταλούς σάν τήν πρώτη φάση τού αντιστασιακού

άγώνα ένάντια στούς φασίστες. Μετά τόν πόλεμο ή έλληνική

άστική τάξη ιδιοποιήθηκε τις νίκες τού λαού καί τις άπέδωσε

στήν ήγεσία της・ ό Γεώργιος πήρε τήν επωνυμία ό νικητής

Βασιλεύς. Νικητής όμως ήταν ό λαός, κι αύτό παρά τήν ήγεσία του.